در ماهی که گذشت، مصوبه‌ها و دستورالعمل‌هایی ابلاغ شدند که در شکل دادن به آینده اینترنت ایران تاثیر جدی می‌گذارند؛ کشاندن همه کاربران به پلتفرم‌های شبیه‌سازی‌شده خارجی، رصد فعالیت کاربران در اینترنت و اینترانت، ایجاد محدودیت طبقاتی در دسترسی به محتوای اینترنت و درآمدزایی از فروش وی‌پی‌ان از آن جمله است.
ایده ارایه یک سرویس اینترنتی پالایش‌شده و قابل‌رصد دست‌کم از ۵ سال پیش مطرح شده بود اما یک‌دست شدن بازوهای حکمرانی در دولت جدید کمک کرد که رسیدن به این هدف با سرعت بیشتری طی شود. تا جایی که، در حدفاصل ۱۲ بهمن تا ۱۲ اسفند ۱۴۰۲ بخش‌های خیلی مهمی از آن به بار نشست.
این گزارش آن‌چه در حوزه سیاست‌گذاری دسترسی به اینترنت در ایران برای نیل به این هدف برنامه‌ریزی‌شده را بازگو می‌کند و می‌گوید که، در همین فاصله کوتاه یک ماهه چه بخش‌های اثربخشی از برنامه ممنوعیت فیلترشکن‌ها و ارایه اینترنت طبقاتی اجرا شده‌اند.
مطرح شدن ایده اینترنت مسوولیت‌پذیر
ابوالحسن فیروزآبادی، رییس مرکز ملی فضای مجازی در آذر ۱۳۹۷ در گفت‌وگو با روزنامه همشهری ایده‌ای به نام «اینترنت۳» مطرح کرد که براساس آن، هویت هر کاربر اینترنت باید مشخص باشد. هرکس باید در قبال آن‌چه در اینترنت انجام می‌دهد، مسوولیت‌پذیر باشد و با هویت مشخص در بستر شبکه ملی اطلاعات فعالیت کند. به گفته او، اجرای این پروژه در همان زمان هم یک‌سال تاخیر داشته است. امروز و پنج سال پس از آن گفت‌وگو سیاست‌گذاری و زیرساخت‌ها طوری چیده شده که همان ایده پیاده شود. برنامه کلی این است که،
حکومت، کاربران را با اهرم اقتصادی و وعده کیفیت بهتر آرام آرام به استفاده از شبکه ملی اطلاعات مجبور کند و نیاز کاربر به ارتباط با شبکه جهانی را با یک پوسته شبیه‌سازی شده از نرم‌افزار اصلی – مثل تلگرام طلایی – در اختیارش بگذارد تا در نهایت بتواند فعالیت کاربران اینترنت را رصد کند.
ضمنا فیلترینگ را طوری که خواسته حکومت است، با دسترسی‌های محدود برای برخی اقشار خاص اجرا می‌کند تا ضمن درآمدزایی از مصرف‌کنندگان وی‌پی‌ان دولتی، با کنار هم گذاشتن اطلاعات هویتی افراد که از سامانه سبک زندگی و با پشتوانه قانونی مصوبه نظام هویت معتبر به دست آمده، فعالیت کاربران در خارج از شبکه‌های اجتماعی را نیز رصد کند.
آن‌چه اتفاقات این ماه در سیاست‌گذاری دسترسی به اینترنت را نسبت به قبل متمایز می‌کند، ابلاغ مصوبه‌ای است که همزمان برای وی‌پی‌ان‌ها و میزان دسترسی‌های آنها شرط تعیین کرده و امکان ارایه سرویس پلتفرم‌های خارجی را فراهم کرده است. ضمنا سامانه‌هایی راه‌اندازی شده‌اند که می‌توانند به راه‌اندازی اینترنت طبقاتی و رصد فعالیت مجازی کاربران کمک کنند.
حدفاصل ۱۲ بهمن تا ۱۲ اسفند ۱۴۰۲ این زیرساخت‌ها برای توسعه اینترنت طبقاتی و اقزایش رصد ایجاد شدند:
-
سامانه احراز هویت ایرانیان
در سامانه احراز هویت ایرانیان که از تاریخ ۳۰ بهمن ۱۴۰۲ راه‌اندازی شده، اطلاعات هویتی ایرانیان بعد از تولد ثبت میشود. جمع‌آوری اطلاعات هویتی ایرانیان بنا به ماده ۳ دستورالعمل (لینک جایگزین) حفاظت از حریم خصوصی داده‌های شورای عالی فضای مجازی بر عهده سازمان ثبت احوال گذاشته شده است. اطلاعات این سامانه – طبق لایحه برنامه هفتم توسعه، از طریق کانال ارتباطی «شبکه ملی اطلاعات» بر روی یک پایگاه داده مشترک بین دستگاه‌های دولتی به نام درگاه ملی ایرانیان قرار می‌گیرد.
این داده‌ها به وزارت ارتباطات امکان شناسایی هویت کاربران اینترنت را می‌دهد که برای ارایه اینترنت طبقاتی و رصد محتوای بازبینی‌شده توسط کاربر به آن نیاز دارد.
با وجود این سامانه، هویت کاربران در تمام مدت زمان استفاده از اینترنت مشخص است.
وزارت ارتباطات برای شناسایی هویت کاربر پشتوانه قانونی دارد. براساس مفاد موجود در مصوبه شورای عالی فضای مجازی با عنوان «نظام هویت معتبر در فضای مجازی کشور» هر کاربری در بستر شبکه ملی اطلاعات یا دولت هوشمند باید احراز هویت شده باشد.
به طور دقیق‌تر، بند یکم ماده ۳ از مصوبه «نظام هویت معتبر می‌گوید: هر تعاملی در فضای مجازی باید با شناسه معتبر صورت بگیرد و هر کسی درون شبکه ملی اطلاعات یا شبکه‌های درون و مرتبط با آن باید احراز هویت شده باشد. بند ۵ از همین ماده می‌گوید: «كلیه ارایه‌دهندگان خدمات فنی، اقتصادی (پولی و مالی) فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اداری در كشور باید در چارچوب و منطبق بر نظام هویت معتبر در فضای مجازی كشور فعالیت و از پذیرش و گذردهی تعامل‌های فاقد هویت معتبر اجتناب كنند.»
-
دستورالعمل ساماندهی میزبانی داده
براساس دستورالعمل ساماندهی خدمات میزبانی در فضای مجازی کشور که از ۲۱ بهمن ۱۴۰۲ در کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی زیرمجموعه مرکز ملی فضای مجازی تصویب شده (لینک جایگزین)، همه اشخاص حقیقی و حقوقی که بخواهند مراکز داده، ابری و میزبانی را ارایه دهند، باید احراز هویت شوند.
مرکز داده، خدمات ابری و میزبانی که در این دستورالعمل به آنها اشاره شده، از جمله به پلتفرم‌های بومی مثل پیام‌رسان‌های بومی، خدمات ارایه می‌کنند. داده‌هایی که در این همکاری جمع‌آوری میشود و شامل اطلاعات شخصی است، می‌تواند در سامانه سبک زندگی مردم ارایه شود.
ساخت این سامانه در لایحه برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده که در آن تمام اطلاعات زندگی روزمره مردم در دنیای واقعی و فضای مجازی شامل رانندگی، محل‌های رفت و آمد و خرید و فروش ثبت می‌شوند و به جز سازمان‌های دولتی، پایگاه‌های داده نیز از منابعی هستند که این سبد اطلاعاتی را پر می‌کنند.
-
پلتفرم‌های خارجی مجاز می‌شوند؛ اگر حکمرانی‌پذیر باشند
در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۴۰۲ شورای عالی فضای مجازی مصوبه «بررسی راهکارهای افزایش میزان سهم ترافیک داخلی و مقابله با پالایش‌شکن‌ها» را ابلاغ کرد (لینک جایگزین)که براساس آن، خدمات پلتفرم‌های پرکاربرد خارجی باید از طریق «سکوهای حکمرانی‌پذیر» به کاربران ایرانی ارایه شود. این فرایند شبیه ارایه خدمات تلگرام از طریق پوسته‌های فرعی مثل تلگرام طلایی است که در سال ۱۳۹۷ آغاز به کار کرد و گزارش‌های متعددی از نقض حریم شخصی کاربران در این پلتفرم به گوش می‌رسید.
مجاز شدن ارایه خدمات در قالب پوسته، به دلیل ماهیت غیر شفاف و سابقه حکومت در زمینه حفاظت از داده‌های کاربران نگرانی از تکرار این موضوع و نقض بیشتر حریم خصوصی کاربران را افزایش می‌دهد. به خصوص این‌که، حکمرانی‌پذیر بودن این پلتفرم‌ها به معنای ارایه داده‌های کاربرانشان به دولت و زیر نظر گرفتن فعالیت‌های آنان است و طبق لایحه هفتم توسعه، ارایه این داده‌ها به دولت نه یک انتخاب، بلکه یک اجبار است.
-
تفکیک تحریم‌شکن و پالایش‌شکن
دستورالعمل تازه شورای عالی فضای مجازی، نرم‌افزارهای وی‌پی‌ان را براساس هدف استفاده‌شان از هم تفکیک کرده است.
در ماده ۵ این مصوبه، پالایش‌شکن، نرم‌افزاری است که برای «مقابله با تحریم‌های ظالمانه خارجی در حوزه فناوری» باید توسط وزارت ارتباطات به صورت رایگان ارایه شده و در صورت لزوم به اپراتور خصوصی سپرده شود.
چنین فرایندی همین حالا هم از طریق سایت‌هایی مثل ۴۰۳ و شکن اجرا میشود و کاربر می‌تواند به سایت‌های تحریم‌شده دسترسی داشته باشد.
ماده ۶ از همین مصوبه استفاده از ابزارهای پالایش‌شکن به جزمواردی که مجوز قانونی داشته باشند راممنوع کرده و در تبصره آن، کارگروهی هفت نفره با مسوولیت رییس مرکز ملی فضای مجازی و عضویت نمایندگان وزارت اطلاعات و ارتباطات، سپاه و دو عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی را مسوول ساماندهی این موضوع کرده است که به شورای عالی فضای مجازی پاسخگو هستند.
با اجرای این مصوبه، دولت به دنبال این است که از طرفی وی‌پی‌ان‌های غیرخودی را مسدود کرده و دسترسی به اینترنت را آن‌طور که خودش می‌خواهد برقرارکند؛ از طرفی دیگر با ارایه پالایش‌شکن دسترسی به اینترنت طبقه‌بندی شده و قابل رصد را فراهم کند و در صورت لزوم، وی‌پی‌ان‌های مجوزدار را به مردم عادی بفروشد.
بدین ترتیب حکومت (یا دولت)با وجود راه‌اندازی سامانه‌هایی مثل سامانه احراز هویت ایرانیان و برنامه‌های دیگری که برای شناسایی کاربران با پشتوانه قانون و لایحه هفتم توسعه در اختیار دارد، می‌تواند بر محتوای رصد شده توسط هر کاربر به صورت تفکیک شده نظارت کند.
در کنار این، با راه‌حل‌هایی مثل پوسته نرم‌افزارهای اصلی این تصور را ایجاد می‌کند که، کاربربه پلتفرم‌های خارجی دسترسی دارد اما به جز رصد فعالیت، می‌تواند در موقع لزوم، آنها را از ارتباط با دیگران محروم کند. همچنین بالاتر بردن سرعت اینترانت داخلی و کمتر کردن قیمت آن نسبت به اینترنت از دیگر اهرم‌هایی است که تلاش می‌کند کاربران را در شبکه داخلی نگه دارد.
اجرای آزمایشی ایده اینترنت طبقاتی؛ آزمون و خطا
حکومت در سالهای قبل از طریق ارایه اینترنت طبقه‌بندی شده در مقیاس کوچکتر، درباره برنامه‌ریزی و اجرای این طرح تجربه کسب کرده است. اینترنت فناوران، استادان دانشگاه و خبرنگاری، برنامه‌هایی هستند که دسترسی محدود به محتوای اینترنت را براساس جایگاه اجتماعی و شغل افراد فراهم می‌کنند.
درخواست‌کننده این نوع از دسترسی به اینترنت باید درخواستش را به یک سازمان دولتی ارایه می‌داد و بعد از تایید هویت می‌توانست به برخی از سایت‌های فیلتر شده دسترسی داشته باشد.
بنا به بررسی‌های فیلتربان، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای مسوول ارایه لیست شاغلان در حوزه فناوری است، وزارت علوم استادان دانشگاه را تایید می‌کند و وزارت ارشاد لیست خبرنگاران واجد شرایط را به وزارت ارتباطات اعلام می‌کند.
همچنین مشخص است که، هر گروهی از این مشاغل به نوع خاصی از سایت‌ها و پلتفرم‌ها دسترسی دارند.
ما در فیلتربان به فرم خام این درخواست‌ها دسترسی نداریم و مشخص نیست دقیقا چه اطلاعاتی با چه جزییاتی از کاربرانی که اینترنت طبقه‌بندی‌شده می‌خواهند، درخواست شده است. اما می‌دانیم که اینترنت طبقاتی روی دستگاه‌های مشخصی برای این افراد فعال است. ضمنا برای دسترسی به اجرای نرم‌افزاری مثل وی‌پی‌ان نیازی نیست.
در مورد خبرنگاران، بعد از تایید وزارت ارشاد مبنی بر خبرنگار بودن آن شخص، دسترسی اینترنت طبقاتی فعال میشود. یکی از منابع آگاه داخل ایران که با شرط ناشناس‌ماندن هویتش با فیلتربان گفت‌وگو کرده، می‌گوید، در این فرایند بخشی از دسترسی‌ها برای کاربران باز میشود اما دسترسی به سایت‌ها یا خدمات تحریم‌شده مثل نرم‌افزار مسیریاب ویز همچنان قطع است. کاربران برای راه‌اندازی اینترنت خبرنگاری نباید نرم‌افزار خاصی را باز کنند و اینترنت‌شان به طور خودکار بدون‌فیلتر است. بنا به اطلاعات همین منبع ناشناس، خبرنگاران ارشد سایت‌های خبری دولتی هم با توجه نیاز به منابع خبری همچنان از همین سیستم اینترنت خبرنگاری استفاده می‌کنند.
