در اینجا به بررسی چهار سناریوی واقعی خواهیم پرداخت. در این سناریوها، نه تنها روش‌های مورد استفاده کاربران تحلیل خواهند شد، بلکه ریسک‌های امنیتی نیز بررسی شده و راه‌حل‌هایی برای کاهش این ریسک‌ها ارائه خواهد شد.

سناریوی اول: قطع کامل اینترنت و استفاده از ابزارهای ارتباطی داخلی

در زمان قطع اینترنت، من در تهران بودم در حالی که همسرم که شهروند ایالات متحده است در آنجا حضور داشت. برای چند روز هیچ راهی برای ارتباط با او نداشتم تا اینکه متوجه شدم می‌توانم از طریق خدمات ایمیل مبتنی بر اینترنت ملی با دامنه .ir ایمیل‌هایی به جیمیل ارسال و دریافت کنم. پس از چند روز سکوت، بالاخره توانستیم ارتباط برقرار کنیم، اما به دلیل نگرانی از اینکه ایمیل‌های .ir خوانده شوند، مکالمات ما بسیار رسمی بود. سعی می‌کردیم به صورت مبهم و غیرمستقیم صحبت کنیم، نگران از اینکه کسی ممکن است نظارت کند.

راه‌حل:  حتی در زمان قطع اینترنت، برخی خدمات اینترنت ملی ممکن است فعال باقی بمانند (مانند ایمیل‌های با دامنه .ir). در این شرایط، می‌توان از رمزگذاری GPG بر روی این پلتفرم‌ها استفاده کرد تا محتوا برای افراد ثالث به راحتی قابل خواندن نباشد. همچنین می‌توان یک فایل یا پیام متنی رمزگذاری‌شده ایجاد کرده و از طریق کانال‌های دیگر مانند پیام‌رسان‌ها یا حتی پیامک ارسال کرد.

برنامه‌ریزی پیشگیرانه:  قبل از قطع اینترنت، فرد و همسرش می‌توانند رمزگذاری GPG را برای ایمیل‌های خود تنظیم کنند. GPG امکان رمزگذاری پیام‌ها را فراهم می‌کند، به طوری که تنها گیرنده مورد نظر قادر به خواندن آن‌ها باشد. این زوج می‌توانستند کلیدهای عمومی GPG خود را از قبل رد و بدل کنند تا حتی در پلتفرم‌های تحت نظارت نیز بتوانند به صورت ایمن ارتباط برقرار کنند.

سناریوی دوم: قطع شبکه داده موبایل

در زمان قطع اینترنت در شهری بزرگ مانند تهران، مقامات با هدف اختلال در اینترنت موبایل (3G/4G) به‌ویژه در مناطقی مانند پارک لاله که اعتراضات در جریان بود، شبکه‌های مخابراتی (BTS) را هدف قرار دادند. همه سیم‌کارت‌ها از دسترسی به اینترنت، از جمله خدمات LTE، قطع شدند. با این حال، در حالی که اینترنت موبایل قطع شده بود، اینترنت ثابت خانگی (ADSL/TD-LTE) همچنان فعال بود.

با بهره‌گیری از این فرصت، با استفاده از VPN از طریق گوشی به شبکه اینترنت خانگی‌ام متصل شدم. از طریق ایجاد اتصال امن به وای‌فای خانگی‌ام از طریق  VPN، توانستم قطع اینترنت موبایل را دور زده و به اینترنت دسترسی پیدا کنم. پس از اتصال، گوشی خود را به نقطه اتصال تبدیل کردم و امکان دسترسی به اینترنت را برای دیگران در اطرافم نیز فراهم کردم. در حالی که بسیاری از افراد دسترسی به اینترنت نداشتند من و اطرافیانم دسترسی کامل به اینترنت داشتیم.

یک هشدار نیز منتشر شده بود  که به دلیل احتمال ردیابی، از آوردن تلفن همراه به محل اعتراضات خودداری کنید؛ اما راه‌حل من این امکان را فراهم کرد که با استفاده از شبکه امن خانگی‌ام، دسترسی به اینترنت را به روشی امن‌تر برای دیگران فراهم کنم.

راه‌حل: این روش بر این اساس استوار است که در حالی که شبکه‌های موبایل (BTS) قطع می‌شوند، خدمات اینترنت ثابت مانند ADSL یا TD-LTE ممکن است همچنان فعال بمانند. با اتصال به اینترنت ثابت از طریق VPN از دستگاه موبایل، می‌توان دسترسی به اینترنت را بازیابی کرد و با تبدیل گوشی به نقطه اتصال، این اتصال را با دیگران به اشتراک گذاشت.

اجرای این راه‌حل:

• استفاده از اینترنت ثابت:  اگر اینترنت ثابت خانگی‌تان هنوز فعال است، از آن برای دسترسی به اینترنت جهانی استفاده کنید.
• اتصال از طریق  VPN:  یک VPN بر روی گوشی نصب و تنظیم کنید تا حتی در زمان قطع اینترنت موبایل، بتوانید به‌صورت ایمن به شبکه خانگی متصل شوید.
• ایجاد نقطه اتصال:  پس از اتصال از طریق  VPN، قابلیت نقطه اتصال گوشی را فعال کرده و اتصال اینترنت را با دیگران به اشتراک بگذارید.

این راه‌حل دسترسی مستمر به پلتفرم‌های آنلاین را در زمان اختلال شبکه‌های موبایل تضمین می‌کند و به شما امکان می‌دهد تا در لحظه متصل بمانید و به دیگران کمک کنید.

برنامه‌ریزی پیشگیرانه:  جهت آماده‌سازی برای چنین شرایطی، ضروری است که پیش از قطع اینترنت، گام‌های مشخصی برداشته شود. در ادامه، نحوه برنامه‌ریزی را مشاهده می‌کنید:

تهیه ابزارهای لازم:

• سرویس  VPN : یک سرویس VPN نصب کنید که امکان اتصال از راه دور به شبکه اینترنت خانگی را فراهم کند. اطمینان حاصل کنید که این سرویس بر روی گوشی و سایر دستگاه‌های شما نصب و تنظیم شده است.
• اتصال اینترنت ثابت: مطمئن شوید که اتصال اینترنت خانگی پایدار و قابل اعتمادی مانند TD-LTE یا ADSL دارید که می‌تواند در مواقع قطع شبکه موبایل استفاده شود.
• قابلیت نقطه اتصال موبایل: با قابلیت نقطه اتصال (هات‌اسپات) گوشی آشنا شوید و مطمئن شوید که این قابلیت فعال و تنظیم شده است.

هماهنگی با دیگران:

• به دوستان و خانواده اطلاع دهید که چه تنظیماتی انجام داده‌اید تا در صورت قطعی اینترنت، بتوانند به نقطه اتصال موبایل شما متصل شوند.
• آن‌ها را تشویق کنید تا تنظیمات مشابهی را برای پشتیبانی و کاهش بار راه‌اندازی کنند.

تهدیدهای احتمالی:

• نظارت: حتی در صورت استفاده از VPN برای رمزگذاری اتصال، مقامات همچنان ممکن است الگوهای ترافیک یا فراداده‌ها را پایش کنند، به‌ویژه اگر کنترل  ISPهای محلی را در اختیار داشته باشند. استفاده از ابزارهای رمزگذاری مانند VPN یا Tor برای محافظت از داده‌ها ضروری است.
• امنیت فیزیکی: حمل موبایل با نقطه اتصال روشن ممکن است توجه را جلب کند، به‌ویژه اگر دسترسی شما به اینترنت مشهود باشد در حالی که دیگران قطع ارتباط دارند. مراقب باشید که اتصال خود را در کجا استفاده می‌کنید و از جلب توجه در مناطق با امنیت بالا یا اعتراضات خودداری کنید.
• اختلال در خدمات:  با وجود اینکه خدمات اینترنت ثابت مانند TD-LTE یا ADSL ممکن است فعال بمانند، احتمال قطع آن‌ها نیز وجود دارد. هیچ تضمینی وجود ندارد که این اتصالات در طول قطعی‌های طولانی مدت نیز پایدار باقی بمانند.
• تخلیه باتری:  استفاده از گوشی به‌عنوان نقطه اتصال می‌تواند باتری آن را به سرعت تخلیه کند، به‌ویژه در استفاده طولانی‌مدت. مطمئن شوید که شارژرهای قابل حمل یا منابع تغذیه در دسترس دارید تا اتصال را برای مدت زمان طولانی‌تر حفظ کنید.

سناریوی سوم: قطع تقریباً کامل اینترنت و استفاده از زیرساخت‌های داخلی و رومینگ

در پاسخ به افزایش قطعی‌های اینترنت، گروهی به نام «ارتش مخفی» ایجاد کردیم تا راهی برای دور زدن این محدودیت‌ها و حفظ دسترسی به اینترنت پیدا کنیم. متوجه شدیم که می‌توانیم از سیم‌کارت‌های خارجی کشورهای مانند ترکیه و امارات، همچنین مراکز داده داخلی در ایران برای دسترسی به اینترنت استفاده کنیم.

استراتژی اصلی ما این بود که کاربران را از طریق VPN به سیم‌کارت‌های خارجی که از خدمات رومینگ در داخل ایران استفاده می‌کردند متصل کنیم. با این روش، ترافیک کاربران به شبکه‌های بین‌المللی منتقل شد و حتی در زمانی که شبکه‌های محلی قطع بودند، دسترسی به اینترنت را حفظ کردیم.

زمانی که خدمات رومینگ نیز مسدود شد، به روش دیگری سازگار شدیم و کاربران را به مراکز داده داخلی متصل کردیم. از طریق اتصال  VPN، کاربران به این مراکز داده داخلی که هنوز به اینترنت جهانی متصل بودند دسترسی پیدا کردند. به این ترتیب، حتی در شرایط قطعی شدید، توانستیم ارتباطات و کانال‌های حیاتی اطلاعات را حفظ کنیم.

راه‌حل: راه‌حل در این سناریو بر دو استراتژی کلیدی متکی بود: استفاده از سیم‌کارت‌های خارجی با خدمات رومینگ و مراکز داده داخلی. این روش‌ها به کاربران امکان دادند که علی‌رغم اختلالات شبکه‌های محلی، به اینترنت متصل بمانند.

نحوه عملکرد:

• استفاده از سیم‌کارت‌های خارجی برای رومینگ:  ما به کاربران دسترسی به سیم‌کارت‌های خارجی (مانند ترکیه و امارات) که همچنان خدمات رومینگ فعال در داخل ایران داشتند، ارائه کردیم. با اتصال به این سیم‌کارت‌ها از طریق  VPN، کاربران توانستند محدودیت‌های اینترنتی ایران را دور بزنند و به خدمات اینترنت بین‌المللی دسترسی پیدا کنند.
• اتصال به مراکز داده داخلی:  هنگامی که مقامات خدمات رومینگ را مسدود کردند، استراتژی خود را به مراکز داده داخلی تغییر دادیم. با مسیریابی ترافیک VPN از طریق این مراکز داده که به اینترنت جهانی متصل بودند، کاربران توانستند حتی در زمان قطعی گسترده اینترنت به خدمات آنلاین دسترسی داشته باشند.

هر دو روش به ما امکان دادند تا در لحظات بحرانی به کاربران دسترسی به اینترنت ارائه کنیم، به‌طوری که ارتباطات، به‌روزرسانی‌ها و تبادل اطلاعات علی‌رغم تلاش‌های دولت برای ایزوله‌سازی جامعه همچنان امکان‌پذیر باقی بماند. 

برنامه‌ریزی پیشگیرانه:  برای اطمینان از اینکه این روش در قطعی‌های اینترنت آینده به‌خوبی کار کند، ضروری است که از قبل برنامه‌ریزی و آماده‌سازی انجام شود. در ادامه مراحل آماده‌سازی ذکر شده است:

• تهیه سیم‌کارت‌های خارجی

• • اطمینان حاصل کنید که شما یا افراد مورد اعتماد به سیم‌کارت‌های خارجی از کشورهایی مانند ترکیه یا امارات دسترسی دارند. این سیم‌کارت‌ها را از قبل تست کنید تا مطمئن شوید می‌توانند از طریق رومینگ در ایران متصل شوند.
  • برای توزیع این سیم‌کارت‌ها به کاربران مورد اعتماد در مواقع قطعی گسترده اینترنت، یک برنامه پشتیبان داشته باشید.

• راه‌اندازی زیرساخت  VPN

• • سرورهای VPN را راه‌اندازی و پیکربندی کنید تا بتوانند ترافیک را از طریق سیم‌کارت‌های خارجی یا مراکز داده داخلی مسیریابی کنند. اطمینان حاصل کنید که VPN با این سیم‌کارت‌ها تست شده و می‌تواند اتصالات امن برقرار کند.
  • چندین پیکربندی VPN آماده داشته باشید تا در صورت مسدود شدن یک سرور یا روش، گزینه‌های دیگری در دسترس باشد.

• ایجاد ارتباط با مراکز داده داخلی

• • مراکز داده داخلی را شناسایی کنید و ارتباطات امنی با آن‌ها برقرار کنید که حتی در زمان قطعی‌های جزئی همچنان به اینترنت جهانی دسترسی دارند. در صورت امکان، با افراد مورد اعتماد در این مراکز داده ارتباط برقرار کنید تا اتصال به اینترنت حفظ شود.
  • اطمینان حاصل کنید که VPN می‌تواند ترافیک را به‌راحتی از طریق این مراکز داده مسیریابی کند اگر خدمات رومینگ قطع شدند.

• تست منظم سیستم‌های پشتیبان

• • به‌طور منظم کل تنظیمات را تست کنید، از اتصال VPN گرفته تا عملکرد سیم‌کارت‌های خارجی و مراکز داده. اطمینان حاصل کنید که کاربران می‌دانند در مواقع نیاز چگونه به این سیستم‌ها متصل شوند.
  • یک کانال ارتباطی امن و خصوصی ایجاد کنید تا به کاربران آموزش دهید چگونه به VPN متصل شده و در زمان قطعی اینترنت دسترسی را حفظ کنند. 

تهدیدات احتمالی: در حالی که این روش می‌تواند دسترسی به اینترنت را در شرایط قطعی شدید فراهم کند، خطراتی نیز به همراه دارد:

• نظارت و شناسایی: مقامات ممکن است ترافیک سیم‌کارت‌های خارجی یا مراکز داده داخلی را پایش کنند، به‌ویژه اگر مشکوک شوند که افراد از این روش‌ها برای دور زدن قطعی اینترنت استفاده می‌کنند. استفاده از رمزگذاری (مانند  VPN،Tor  و غیره) ضروری است تا خطر نظارت و شناسایی به حداقل برسد.
• امنیت فیزیکی: در اختیار داشتن سیم‌کارت‌های خارجی یا دسترسی به مراکز داده داخلی ممکن است در مناطق با امنیت بالا یا تحت نظارت دولت شک‌برانگیز باشد. اطمینان حاصل کنید که افراد درگیر از خطرات احتمالی آگاه بوده و می‌دانند چگونه در چنین شرایطی رفتار کنند.
• قطع مراکز داده:  اگر دولت تشخیص دهد که از مراکز داده داخلی برای دور زدن محدودیت‌ها استفاده می‌شود، ممکن است دسترسی به این مراکز را نیز مسدود کند. داشتن چندین سرور VPN یا روش‌های جایگزین ضروری است تا اتصال امن حفظ شود.
• ازدحام روی سیم‌کارت‌های خارجی: اگر تعداد زیادی کاربر به تعداد محدودی سیم‌کارت خارجی متصل شوند، شبکه ممکن است دچار ازدحام شده و باعث کاهش عملکرد یا ایجاد مشکلات اتصال شود. داشتن سیم‌کارت‌ها و سرورهای VPN متعدد برای توزیع بار شبکه ضروری است. 

سناریوی چهارم: استفاده از پلتفرم‌های بازی و کسب‌وکار برای ارتباطات

پس از حادثه اسقاط هواپیمای اوکراینی و محدودیت‌های اینترنت در سراسر کشور، به روش‌های قدیمی ارتباطی مانند فکس و پیامک برای اطلاع‌رسانی درباره برگزاری نمایشگاه برگشتیم، این وضعیت یادآور اوایل دهه ۲۰۰۰ بود. اینترنت دیگر هرگز مثل قبل نبود. ما مجبور شدیم به سیستم‌های ارتباطی منسوخ مانند ارسال نامه با پیک موتوری تکیه کنیم.

در زندگی شخصی من، قطع اینترنت ارتباطم را با دنیای بیرون کاملاً قطع کرد. احساس می‌کردم در جزیره‌ای گیر افتاده‌ام و هیچ راهی برای ارتباط با جهان بیرون یا فرار ندارم. گرچه این قطع ارتباط لزوماً زندگی روزمره را مختل نمی‌کرد، اما احساس ناامنی شدیدی داشت. برای دسترسی به اخبار مجبور شدیم به سایت «پیوندها»، صفحه سانسور اینترنت ایران، سر بزنیم. بدون دسترسی به تلویزیون یا ماهواره، تلاش می‌کردیم از منابع خبری داخلی حقیقت را کنار هم بگذاریم. به دلیل نگرانی‌ از پروتکل‌های مربوط به حفاظت ا  حریم خصوصی٬ به اپلیکیشن‌های داخلی اعتماد نداشتم. از سوی دیگر مطالبی در رابطه با اینترنت ماهواره‌ای شنیده بودم اما قیمت آن خیلی بالا بود. در نتیجه، بسیاری از ما به VPNها متوسل شدیم تا سعی کنیم دوباره به اینترنت جهانی دسترسی پیدا کنیم. گاهی اوقات اتاق‌های خبر رسانه‌ها «امتیازهای» اینترنت محدود و بسیار کمی ارائه می‌دادند که عمدتاً برای عکاسان بود و حس می‌کردیم که بسیار تحت کنترل و دستکاری‌شده است.

پس از اعتراضاتی که با جان‌باختن مهسا آغاز شد، اینترنت در برخی مناطق قطع شد تا ارتباطات مختل و از سازماندهی جلوگیری شود. اما ما راه‌های جایگزینی برای ارتباط پیدا کردیم، از جمله استفاده از پلتفرم‌های بازی و اپلیکیشن‌های داخلی مانند دیوار که احتمال کمتری برای نظارت بر آنها وجود داشت.

در سپتامبر ۲۰۲۲، این وضعیت تشدید شد. دیگر برای جلوگیری از گسترش نظارت دولت خیلی دیر شده بود و مهم‌ترین اولویت این بود که فعالیت‌های‌مان جان دیگران را به خطر نیندازد. گروهی در محله ما در اکباتان یک تجمع اعتراضی سازماندهی کرده بودند، اما زمانی که به آنجا رسیدیم، منطقه پر از نیروهای بسیجی بود.

ما کدهایی برای ارتباط ایمن ایجاد کرده بودیم. ابتدا ساکت می‌ماندیم و فاصله می‌گرفتیم تا شرایط را بسنجیم. همچنین کانال‌های پشتیبان ارتباطی داشتیم، از جمله گروه خاصی در تلگرام با اعضای مشترک که زبان و کدهای خاصی را برای انتقال اطلاعات می‌دانستند.. بسیاری از این افراد طراح بازی بودند و بازی‌هایی ایجاد کرده بودند که به‌طور مخفیانه برای سازماندهی استفاده می‌شد؛ در واقع کسی بازی نمی‌کرد، بلکه این پلتفرم‌ها به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات به کار می‌رفتند.

به عنوان عکاس، همواره نگران حفاظت از خود و کارم بودم و به روش‌های سنتی بازگشتم تا امنیت بیشتری داشته باشم. در دو یا سه روز اول اعتراضات، من و بسیاری از همکارانم، دوربین‌هایمان را به خیابان بردیم تا وقایع را مستند کنیم. اما وقتی دستگیری‌ها و ضبط دوربین‌ها شروع شدند، استفاده از تلفن همراه را متوقف کردم. به جای آن، از یک دوربین سونی قدیمی بدون لنز و با یک کارت SD کوچک استفاده کردم که به اینترنت متصل نبود. زمانی که در نهایت کارت SD را از بین بردم، هیچ اثری از کارهایم باقی نماند. همواره در قاب‌بندی عکس‌ها مراقب بودم تا چهره افراد را محو کنم و هویت آن‌ها را حفظ کنم.

راه‌حل: برای کاهش تاثیرات قطع اینترنت، به ویژه برای افرادی که در حوزه‌های حساس یا خلاقانه و هنری فعالیت می‌کنند، یک راه‌حل چند لایه لازم است:

• پلتفرم‌های ارتباطی جایگزین: در زمان اعتراضات، افراد می‌توانند از پلتفرم‌های بازی یا اپلیکیشن‌های داخلی مانند دیوار به‌عنوان کانال‌های ارتباطی مخفی استفاده کنند. از آنجا که تمام این ارتباطات به صورت متنی انجام می‌شود، کاربران باید آدرس IP خود را پنهان کرده و تمام ارتباطات را رمزگذاری کنند.
• ذخیره و انتقال داده‌های رمزگذاری‌شده: استفاده از ابزارهای رمزگذاری قوی مانند GPG برای حفاظت از ارتباطات و داده‌ها، به ویژه برای روزنامه‌نگاران و هنرمندان، ضروری است. علاوه بر این، آن‌ها باید به‌طور منظم از کارهای خود نسخه‌های پشتیبان تهیه و به‌صورت آفلاین و رمزگذاری‌شده (مانند USB یا SSD)  ذخیره کنند. این نسخه‌های پشتیبان می‌توانند از طریق سرویس‌های ابری یا راهکارهای ذخیره‌سازی غیرمتمرکز مانند IPFS در خارج از کشور نیز نگهداری شوند.
• پلتفرم‌های غیرمتمرکز برای به اشتراک‌گذاری آثار و محتوا: هنرمندان باید به پلتفرم‌های مبتنی بر بلاکچین برای نمایش آثار خود توجه کنند. فناوری‌های غیر متمرکز مانند NFTها می‌توانند به هنرمندان این امکان را بدهند که حتی در صورت مسدود شدن پلتفرم‌های مرکزی مانند اینستاگرام، آثار خود را به صورت جهانی به اشتراک بگذارند. 

برنامه‌ریزی پیشگیرانه:  برای آماده‌سازی جهت قطعی‌های احتمالی اینترنت در آینده، افراد و سازمان‌ها باید از پیش برنامه‌ریزی کنند:

• شبکه‌های مش (Mesh Networks) : ایجاد شبکه‌های محلی مش که به دستگاه‌های الکترونیکی امکان اتصال مستقیم بدون نیاز به اینترنت گسترده را می‌دهد، ضروری است. این شبکه‌ها برای حفظ ارتباطات در زمان قطعی‌های طولانی مدت، به‌ویژه در مناطق شهری متراکم، بسیار کاربردی خواهند بود.
• پشتیبان‌گیری و مدیریت داده‌های آفلاین: پشتیبان‌گیری منظم از داده‌ها در مکان‌های امن و آفلاین اطمینان می‌دهد که کارها و ارتباطات حتی در زمان قطعی‌ها قابل دسترسی باقی می‌مانند. استفاده از خدماتی مانند IPFS برای ذخیره‌سازی غیرمتمرکز یا فضای ابری امن بین‌المللی می‌تواند یک لایه حفاظتی برای داده‌های حساس فراهم کند.
• آموزش سواد دیجیتال و امنیت: آموزش روش‌های ارتباط امن به هنرمندان، فعالان و دیگر گروه‌های آسیب‌پذیر، از جمله استفاده از  VPN، ابزارهای رمزگذاری و سیستم‌های پشتیبان‌گیری آفلاین، به آن‌ها کمک می‌کند که در مواجهه با قطعی اینترنت آمادگی بیشتری داشته باشند.

با پذیرش این راه‌حل‌ها و اجرای اقدامات پیشگیرانه، افراد، کسب‌وکارها و هنرمندان می‌توانند حتی در زمان قطع اینترنت، کار خود را با امنیت و اطمینان بیشتری ادامه دهند. این امر به محافظت از ارتباطات حیاتی، تداوم کارهای خلاقانه، هنری و حفظ آزادی بیان و سازماندهی کمک می‌کند.