کسب‌وکارهای اینترنتی در ایران که همیشه با تهدیدهای جدی اقتصادی، فیلترینگ از داخل و تحریم از خارج مواجه بودند، پس از آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» در شهریور ۱۴۰۱ با افزایش اختلال و قطعی اینترنت روزهای به مراتب بدتری را تجربه کردند. بعد از مرگ غمبار مهسا- ژینا امینی در شهریور ۱۴۰۱، تداوم نابسامانی‌های اقتصادی و برخورد امنیتی با فعالان صنعت آی‌تی ایران در کنار فیلتر شدن شبکه اجتماعی اینستاگرام کسب و کارهای کوچک‌تر را تعطیل یا نیمه‌تعطیل کرد.
بر اساس آمارهایی که فعالان بازار آنلاین در ایران ارایه می‌دهند، فقط در فاصله شهریور تا آذر ۱۴۰۱ حدود ۴۰۰ هزار کسب‌وکار روی اینستاگرام از دست رفته‌اند و فقط یک ماه بعد از آغاز اعتراضات در ایران، فیلترینگ و قطعی اینترنت ۸۰ هزار میلیارد تومان به کسب و کارهای اینترنتی خسارت زده است.
در مقابل، حکومت جمهوری اسلامی وجود اختلال‌های اینترنتی و مشکلات را کتمان کرده و بسته ویژه حمایتی برای کمک به کسب‌وکارهای آسیب‌دیده از اختلال اینترنت را ارایه می‌کند، ضمن این‌که برآورد بخش خصوصی درباره میزان خسارت وارد شده به کسب‌وکارها را قبول ندارد و آن را غیرکارشناسی می‌داند.
در آخرین واکنش به این موضوع، عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات در مصاحبه با ایسنا، با اشاره به افزایش آمار شرکت پست مدعی شد، بیشتر کسب‌وکارهای اینترنتی کالا محور هستند و بخش قابل‌توجهی از محصولات‌شان توسط پست جابجا می‌شود. او با همین استدلال نتیجه گرفته بود که، افزایش حجم تجارت و تعداد مرسوله‌های پست نشان می‌دهد که این شرکت‌ها «مسیر خودشان را پیدا کرده‌اند» و در حال پیشرفت هستند.
این در حالی است که مشکلات کسب‌وکارها همچنان پابرجاست. به عنوان نمونه، شرکت «فندق» که در زمینه خدمات زیرساخت ابری فعالیت می‌کند، در اواخر فروردین‌ماه ۱۴۰۲ اعلام کرد، به دلیل مشکلات زیرساختی و مهاجرت نیروی انسانی ناچار به تعطیلی است. همچنین «هاناپ»، استارتاپ ارایه خدمات به ناشنوایان در اواخر فروردین ۱۴۰۲، چند روز بعد از مصاحبه وزیر ارتباطات، اعلام کرد به دلیل اختلال و کیفیت پایین اینترنت ناچار به تعطیلی شده است.
این گزارش حجم آسیب وارد شده به کسب و کارهای اینترنتی در ایران، بعد از جنبش «زن، زندگی،آزادی» را بررسی می‌کند.
تخمین حجم بازار آنلاین؛ تفاوت نگاه دولتی و خصوصی
به دلیل تفاوت جدی میان آمار بخش دولتی و خصوصی، در عین حال وجود نداشتن آمار و اطلاعات مستقل و قابل استناد، تخمین تعداد کسب‌وکارهای اینترنتی مشغول به کار در ایران کار ساده‌ای نیست.
یکی از این آمارها به گزارش مرکز ملی فضای مجازی مربوط است که در آبان ۱۴۰۱ درباره وضعیت کسب‌وکارهای اینستاگرامی منتشر شده است. این گزارش، اینستاگرام فارسی را بازار کوچکی می‌داند که تنها ۶ درصد از خرید و فروش آنلاین کاربران ایرانی را شامل می‌شود. حجم این بازار که در آن فروش پوشاک، محصولات هنرهای تجسمی و دستی، لوازم آرایشی و بهداشتی، زیورآلات و خدمات آموزشی ارایه می‌شود، ۲۵ هزار میلیارد تومان در سال است.
نگاه یک مجموعه خصوصی به وضعیت کسب‌وکارهای کوچک اینستاگرامی
پشوتن پورپزشک، مدیرعامل پادرو (یک استارتاپ که در زمینه لجستیکی به کسب‌وکارهای اینستاگرامی خدمات می‌دهد)، ۲۱ خرداد ۱۴۰۲ از صدمات فیلترینگ اینستاگرام و محدودیت‌های اینترنتی بعد از جنبیش «زن، زندگی، آزادی» گزارشی عمومی ارایه داد.
پادرو مجموعه‌ای است که چند سرویس مختلف را به کسب‌وکارهای آنلاین ارایه می‌کند و جامعه هدفش کسب‌وکارهایی است که کوچک هستند و برای راه‌اندازی یا ارایه خدمات به کمک نیاز دارند. با این حساب، می‌توان مشتریان آنها را در رده کسب‌وکارهای خرد اینستاگرامی طبقه‌بندی کرد. آماری که «پور پزشک» ارایه می‌دهد، از این نظر اهمیت دارد که وضعیت کسب‌وکارهای اینترنتی کوچک را با توجه به وضعیت فروش‌شان، از نگاه یک مجموعه خصوصی روایت می‌کند.
پشوتن پورپزشک درباره این خسارت‌ها گفت، با محدودیت شدید پهنای باند اینترنت در مرداد ۱۴۰۱ (پیش از آغاز جنبش) فروش فروشندگان اینستاگرامی تا ۵۰ درصد کم شد و تا ۳۰ درصد فروشگاه‌ها از بین رفتند. بعد از فیلترینگ اینستاگرام نیز ۹۰ درصد این فروشگاه‌ها تا صددرصد فروش‌شان را از دست دادند و رشد‌شان متوقف شد. به گفته پورپزشک، با این حساب، یک فروشنده اینستاگرامی که می‌توانست تا ماهی ۵۰ میلیون تومان درآمد داشته باشد، تمام درآمدش را از دست داد.
یکی از سرویس‌های شرکت پادرو نیز بعد از فیلترینگ اینستاگرام صفر شده و سرویس دیگر این مجموعه،حدود ۸۰ درصد افت داشته است. پورپزشک در این برنامه گفت، بنا به تخمین‌ها تا پیش از فیلترینگ اینستاگرام ۶۳۰ هزار فروشگاه در این پلتفرم فعال بودند که در آذر ۱۴۰۱ ، حدود ۲۲۰ هزار فروشگاه باقی ماندند. به عبارتی، در طی حدود سه ماه،۴۰۰ هزار کسب‌وکار اینستاگرامی «به صورت موقت یا دائمی از اینستاگرام خارج شدند.» به گفته او این تعداد فروشگاه اینستاگرامی می‌توانست تا روزی ۵۰ هزار میلیارد تومان درآمد داشته باشد.
بخش دیگری از کسب و کار مبتنی بر اینستاگرام روی بازاریابی – به عنوان یکی از خدمات جانبی مورد نیاز استارتاپ‌ها – متمرکز است، نه خرید و فروش مستقیم از طریق این سکو.
بازاریابی اینستاگرامی
یکی از کسانی که در ایران در زمینه بازاریابی و تبلیغات در اینستاگرام فعالیت می‌کند و خواست نامش فاش نشود، دراین‌باره به فیلتربان می‌گوید: «بعد از آغاز جنبش در ایران، بسیاری از پیج‌های اینستاگرامی که تا پیش از آن، با تبلیغ و بازاریابی کسب درآمد می‌کردند، نوع کارشان عوض شد. به واسطه میل مخاطبان، نوع محتوای این پیج‌ها از تبلیغ محصول به خبررسانی تغییر کرد. در این حالت درآمد همه به صفر رسید.» درآمد این شخص که با فیلتربان صحبت کرده، از دست‌کم ۳۰ میلیون تومان در ماه به صفر رسید. او به تازگی کارش را مجددا آغاز کرده اما به درآمد سابق باز نگشسته است.
این فرایند دست‌کم تا سه ماه اول بعد از آغاز اعتراضات ادامه داشته است. بعدتر به مرور پیج‌ها کارشان را طبق روال سابق از سر می‌گیرند اما به واسطه اختلال و قطعی اینترنت در کنار افزایش فیلترینگ، بازدیدها به روال قبل بر نگشت. همین موضوع روی درآمد بسیاری از افراد تاثیر گذاشت.
یکی از دارندگان صفحه اینستاگرامی که در خارج از ایران زندگی می‌کند و از داخل و خارج ایران آگهی جذب می‌کند نیز به شرط ناشناس ماندن به فیلتربان می‌گوید: «به دلیل شرایط اقتصادی و رغبت کمتر مردم به محتوای تبلیغاتی، عملا نمی‌توان از داخل ایران آگهی جذب کرد. بسیاری از پیج‌های ما در زمان اعتراضات با مردم همراه شده بودند. به همین دلیل، آژانس‌های مسافرتی، هتل‌ها و… که مشتریان متمول ما بودند، دیگر رغبتی به کار با ما ندارند. ناچاریم از برخی شرکت‌های ایرانی خارج از کشوری تبلیغ بگیریم که آن هم درآمد چندانی ندارد.»
بسیاری از کسب‌وکارهای اینستاگرامی حوزه بازاریابی، چه داخل باشند یا خارج، بدون مجوز دولتی کار می‌کنند. به همین دلیل، هرچند از اختلال اینترنت آسیب دیده‌اند، اما جایی در آمار ضرردیدگان ندارند.
نگاه انجمن صنفی رایانه‌ای درباره خسارت‌ها
در سمت دیگر، سیدحسن هاشمی، رییس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای ایران گفته، هرچند آمار دقیقی درباره کسب‌وکارهای اینترنتی وجود ندارد اما «به طور مستقیم و غیرمستقیم درآمد ۱۱ میلیون نفر به اینستاگرام گره خورده است.» او اضافه کرده، ۳ میلیون کسب‌وکار کاملا آنلاین را نیز باید به این تعداد افزود.
طرف دولتی معمولا در آماردهی به کسب‌وکارهای ثبت شده در وزارت صنعت یا کسب‌وکارهای دارای «ای‌نماد» را به عنوان کسب و کارهای رسمی اشاره می‌کند. ای‌نماد یا نماد پرداخت الکترونیکی مجوزی است که از طرف دولت به کسب‌وکارها ارایه شده و به آنها امکان می‌دهد، درگاه پرداخت اینترنتی داشته باشند.
آمار مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از خسارت‌ها
با استناد به همین آمار دولتی، امین کلاهدوزان، سرپرست مرکز توسعه تجارت الکترونیکی (تتا) با استناد به آمارهای سال ۱۴۰۰ گفته، بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار نفر در اینستاگرام، صفحه تجارت الکترونیک دارند که بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار شغل را شامل می‌شود و گردش مالی آنها نیز در اینستاگرام بین ۲۵ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان بوده که حدود ۲ ممیز ۷ درصد از کل گردش مالی تجارت الکترونیک کشور را شامل می‌شود. بنابر همین آمار، حجم گردش مالی رسمی بازار تجارت الکترونیک ایران در سال ۱۴۰۰ برابر با هزار و ۲۳۰ همت (هزار میلیارد تومان) است.
آمار مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از آن نظر که متعلق به یک ساختار دولتی و نظارتی است، اهمیت دارد. این مرکز دولتی با ادغام چند مرکز ملی دولتی در حوزه بازرگانی الکترونیکی (کسب‌وکار دیجیتال) ایجاد شده و وظیفه پیاده‌سازی و توسعه تجارت الکترونیکی با استفاده از ابزارها و استانداردهای ملی و بین‌المللی را برعهده دارد. صدور گواهی‌نامه و مجوزهای کسب‌وکار الکترونیکی – از جمله ای‌نماد- از جمله اختیارات این مرکز است.
دولت از همین کسب و کارهای رسمی حمایت می‌کند اما در عین حال گفته، برای کسب‌وکارهایی که بخواهند وارد پلتفرم‌های بومی شوند، تسهیلات در نظر می‌گیرد.
آن‌طور که از صحبت‌های دولتمردان برمی‌آید، آن‌چه به عنوان جبران خسارت کسب و کارها عنوان شده، شامل گروه‌هایی می‌شود که ای‌نماد دارند و آمارشان را مراکزی مثل مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ارایه می‌کنند یا از طرف حکومت – در اثر اعطای مجوز کسب- یک کسب و کار قانونی تلقی می‌شوند. این در حالی است که بسیاری از فعالیت‌های درآمدزا در اینستاگرام و شبکه‌های اجتماعی بدون مجوز دولتی کار می‌کنند. به همین دلیل تفاوت جدی میان آمار دولتی با برآوردهای واقعی وجود دارد.
آمار خسارت‌ها؛ داستان تکراری تناقض و تفاوت
به جز آمار کسب و کارها، بین طرف دولتی و خصوصی درباره میزان خسارت تحمیل شده به کسب‌وکارها نیز عددهای متفاوتی از طرف دولت و بخش خصوصی ارایه می‌شود.
شهاب جوانمردی، نایب‌رییس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی تهران اسفند ۱۴۰۱ در نشست خبری گزارش عملکرد اتاق بازرگانی در حوزه اقتصاد دیجیتال گفت که، طرف دولتی میزان خسارتی که به شرکت‌های خصوصی وارد شده را قبول ندارد.
در یکی از واکنش‌ها به خسارت کسب‌وکارها، مجتبی توانگر، رییس کمیته دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال مجلس از عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات، بابت کاهش ۴۰ درصدی درآمد اپراتورها بعد از آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» گلایه کرد و گفت، افزایش مصرف ترافیک داخلی نسبت به خارجی نتوانسته این کاهش درآمد را جبران کند.
دولت: آمار خسارت صحت ندارد
زارع‌پور در واکنش به این نامه، آمارهایی که منتشر شده را بی‌اساس و غیرکارشناسی دانست و گفت، با استناد به گزارش‌های مالی بورس این زیان صحت ندارد. او به مصاحبه مدیرعامل اپراتورهای داخلی استناد کرد که، درآمدشان در این مدت ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش داشته اما درآمد ۹ ماهه آنها نسبت به سال پیش افزایش داشته است. این در حالی است که صورت‌های مالی همراه اول به خصوص در دو ماه مهر و آبان نیز نشان از افت چند صد میلیارد تومانی دارد.
با وجود این ادعای دولتمردان، گزارش‌های رسمی مربوط به فضای کسب‌وکار نشان می‌دهد که، فروش کل کسب‌وکارهای آنلاین از قبل کمتر شده است.
شاپرک (شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی) شرکتی است که ارایه خدمات در حوزه پرداخت با کارت، موبایل و درگاه‌های پرداخت را برعهده دارد و از این لحاظ، آمار آن می‌تواند برای بررسی وضعیت کسب‌وکارها در ایران معیار مناسبی باشد.
گزارش شاپرک در دی‌ماه ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که، ارزش حقیقی تراکنش‌های دی ۱۴۰۱ نسبت به ماه قبل از آن ۲.۸۳ درصد کمتر شده است. مقایسه تراکنش‌های دی‌ماه ۱۴۰۱ با یک سال قبل نیز ۱۰/۹۱ درصد کاهش در ارزش حقیقی تراکنش‌ها را شامل می‌شود.
گزارش یک ماه قبل شاپرک هم شرایط مشابهی را نشان می‌دهد؛ در کنار این مقیاس، ارزش حقیقی تراکنش‌ها در این ماه نسبت به آذر سال گذشته ۱۵/۹۶ درصد کاهش داشته است. گزارش شاپرک نشان می‌دهد که در آذرماه ۱۴۰۱ از هر ۱۰ هزار تراکنش ۷ و ۱۷ صدم درصد رشد داشته است؛ بیشتر از ۳ و نیم درصد افزایش نسبت به سال قبل. گزارش شاپرک در دی‌ماه ۱۴۰۱ نشان‌دهنده حدود ۳ درصد کاهش تعداد تراکنش‌ها نسبت به ماه قبل است. همین گزارش تاکید می‌کند که نسبت به آذرماه تعداد تراکنش‌های ناموفق سه درصد رشد داشته است. به عبارتی، عملیات ناموفق بیشتری در دی‌ماه تجربه شده است.
فرزین فردیس، رییس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی تهران در مهرماه ۱۴۰۱ اعلام کرد، قطعی اینترنت فقط در یک ماه بعد از اعتراضات حدود ۸۰ هزار میلیارد تومان به کسب‌وکارهای اینترنتی خسارت وارد کرده است. از این میزان، ۳۵ هزار میلیارد تومان به طور مستقیم به اقتصاد حوزه فناوری اطلاعات و ۴۵ هزار میلیارد تومان این خسارت مربوط به کسب و کارهایی است که از خدمات گروه اول استفاده می‌کنند. به عنوان مثال از گروه‌هایی بر اثر اختلال اینترنت دچار مشکل و ضرر شده‌اند، می‌توان به فرایندهای خدماتی (حمل و نقل، اطلاعات و ارتباطات) اشاره کرد که بنا به گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، در دی‌ماه امسال فرایند این شرکت‌ها به دلیل قطعی اینترنت با سرعت کمتری انجام شده و میزان فروش این کسب‌وکارها در دی‌ماه به کمترین میزان در سه ماه پیش از آن رسیده است.
به طور کلی، طرف دولتی درباره وضعیت کسب‌وکارها به پیشرفت و افزایش رکوردهای موفقیت‌آمیز اشاره می‌کند و ضررهای موجود را نمی‌بیند یا آنها را قبول ندارد. به عنوان نمونه، ۵ بهمن ۱۴۰۱، رضا اسدی‌فرد رییس مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری گفت: «تا امروز بیش از ۸ هزار و ۱۲ شرکت دانش‌بنیان تایید شدند و در سال ۱۴۰۱ در افزایش تعداد شرکت‌ها رکورد شکنی داشتیم. ماهانه ۸۰۰ شرکت ارزیابی می‌شوند و زمان فرایند ارزیابی نیز کاهش زیادی داشته است.» او این فرایند را به عنوان یک «رکوردشکنی» به رسانه‌ها معرفی کرد.
در واکنش، رضا الفت‌نسب، عضو هیات‌مدیره کسب‌وکارهای مجازی به سایت انتخاب گفت، معلوم نیست این آمار بر اساس چه مستنداتی اعلام شده است اما در حوزه کسب‌وکارهای آنلاین دانش‌بنیان – به دلیل استفاده از اینترنت- وضع خوب نیست. بسیاری از این کسب‌وکارها تعطیل شده‌اند یا رو به تعطیلی هستند.» او گفت آمار تعدیل نیرو و کاهش فروش نیز بالاست؛ مساله‌هایی که در طرف دولتی به آنها اشاره‌ای نمی‌شود.
در واکنشی دیگر، ابوالفضل صادق، رییس کمیسیون بازی‌سازان نظام صنفی رایانه‌ای ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ به انتخاب گفت، بیشتر از ۶۰ درصد درآمد بازی‌سازان رایانه‌ای از گوگل پلی است که با فیلتر شدن گوگل‌پلی و قطع دسترسی پلیرها این درآمد حذف شده است. او در این باره عددی اعلام نکرد اما گفته، این فیلترینگ در دو سه ماه اخیر «ریشه بازی‌سازی را خشکانده است.»
در واکنش، وزیر ارتباطات گفته، فرایند رفع فیلتر در اختیار کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه است، نه وزارت ارتباطات. در کنار این، وزارت ارتباطات تلاش کرده با ارایه سرویس اینترنت طبقاتی برای گیمرها، این گروه پرشمار و جوان از جامعه ایرانی را راضی نگه‌دارد تا بتوانند جماعت بیشتری را با سیاست‌های محدودیت‌زای حاکمیتی همراه کنند.
گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور(نصر) در آبان ۱۴۰۱ نشان داد، بعد از آغاز محدودیت‌های اینترنتی در ایران بعد از مرگ غمبار مهسا امینی، هر روز بین ۵۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان به هر کسب‌وکار زیان مالی وارد شده ا ست. براین اساس،۵۳ درصد کسب‌وکارها روزانه ۵۰ میلیون تومان، ۲۱ درصد بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان، حدود ۱۸ درصد بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان و قریب به ۸ درصد روزانه بالاتر از ۵۰۰ میلیون تومان خسارت می‌بینند.
نصر در این بررسی نتیجه گرفته است، اگر تعداد کارکنان را شاخصی برای بزرگی شرکت‌ها بدانیم، می‌شود گفت تقریبا همان ۸ درصدی که بالای ۲۰۰ نفر نیرو دارند احتمالا روزانه بالای ۵۰۰ میلیون تومان خسارت خواهند دید و همان ۷۳ درصدی که زیر ۵۰ نفر نیرو دارند روزانه ۵۰ میلیون تومان خسارت خواهند دید.
خسارت در ایران؛ روایت گزارش‌گران خارجی
به جز گزارش‌های داخلی، آمار و گزارش‌های جهانی نیز نشان‌دهنده خسارت بزرگ اختلال و قطعی اینترنت در سال گذشته میلادی است. از آن‌جایی که بخش قابل‌توجهی از این اختلال‌ها بعد از آغاز جنبش «زن زندگی آزادی» شکل گرفت، می‌توان آمارهای مربوط را تا حد زیادی به خسارت‌های بعد از اعتراضات مرتبط دانست.
یکی از گزارش‌هایی که به این خسارت‌ها اشاره کرده، گزارش موسسه پژوهشی «استاتیستا» (Statista) مربوط به وضعیت اینترنت جهان در سال ۲۰۲۲ است. این گزارش با استفاده از داده‌های Top10 VPN می‌گوید، قطعی‌های مقطعی و سراسری اینترنت در ایران نزدیک ۷۲ میلیون نفر را در ایران تحت تاثیر قرار داده و ۷۷۳ میلیون دلار به ایران خسارت زده است. براساس این آمار، ایران بعد از روسیه دومین کشور از نظر حجم خسارت مالی و افراد تحت آسیب از قطعی و اختلال اینترنت قرار می‌گیرد. رتبه اول در این فهرست مربوط به کشور روسیه است که جمعیت و گستردگی جغرافیایی آن به مراتب از ایران بیشتر است.
بخش تحقیقات Top 10 VPN بر پژوهش‌ها و بررسی‌هایی پیرامون مشکلات نرم‌افزارهای وی‌پی‌ان، سانسور اینترنتی، حقوق دیجیتال و امنیت سایبری متمرکز کرده است.
گزارش از زیر پوست استارتاپ‌ها؛ دیگر چیزی مثل سابق نیست
«مارتک» که یک سایت در زمینه بازاریابی فناوری است، از بعد اجتماعی و در گفت‌وگو با فعالان حوزه مارکتینگ، به بررسی خسارت‌های ناشی از قطعی اینترنت در ایران پرداخته است. این گزارش، کاهش محسوس درآمدها در سه ماه اول بعد از آغاز اعتراضات، تعدیل و مهاجرت نیروهای متخصص، تغییر بازار هدف کسب‌وکارهای اینترنتی و تغییر شغل فعالان بازاریابی در کسب‌وکارهای اینترنتی را از تبعات مهم اختلالات اینترنتی و فیلترینگ گسترده‌ای می‌داند که بعد از آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» در ایران شدت گرفت.
نازنین مکری، از فعالان حوزه بازاریابی شبکه‌های اجتماعی به مارکتک می‌گوید، این رکود متخصصان این حوزه را هم درگیر کرده بود.
استفاده از فیلترشکن برای دستیابی به محتوای شبکه‌های اجتماعی، باعث بازگشت مخاطبان شد اما به گفته نازنین مکری، «هنوز شرایط برای سوشال‌مارکترها (فعالان بازاریاب‌های شبکه‌های اجتماعی) به حالت عادی بازنگشته است زیرا عموم کاربران تحت تاثیر شرایط اجتماعی موجود، میل چندانی به مشاهده محتوای تجاری در شبکه‌های اجتماعی ندارند.
