فیلتربان در همکاری با تراز (سازمان غیردولتی در زمینه‌ی حقوق بشر و تکنولوژی)، گزارشی با عنوان «حقوق بشر و دیجیتال‌سازی فضاهای عمومی در ایران» منتشر کرده است. انتشار این گزارش همزمان شده است با سومین هفته از تظاهرات سراسری در ایران. در طول سه هفته‌ی گذشته، حکومت از هر ابزاری برای شناسایی و سرکوب معترضین استفاده کرده است. قطعی اینترنت، بهره‌گیری از تکنولوژی تشخیص چهره و تجسس در شبکه‌های اجتماعی نمونه‌هایی از این ابزار هستند. در این گزارش به برخی از این ابزار پرداخته و اثرات سوء آنها بر حقوق افراد را بررسی می‌کنیم.
در سالهای اخیر، شهرهای زیادی در جهان آمادگی خود را برای هوشمندسازی خدمات و فضاهای عمومی اعلام کرده‌اند. به این پروژهها معمولا پروژه‌های «شهر هوشمند» گفته میشود. برای مثال می‌توان از سیستم‌های کنترل ترافیک هوشمند، نورپردازی خیابانی هوشمند، اپلیکیشنهای تاکسی آنلاین و اجاره‌ی دوچرخه، وای‌فای عمومی، و اپلیکیشنهای حمل و نقل نام برد. این پروژهها، که تا حد زیادی حاصل همکاری بین شهرداری‌ها و شرکتهای مستقل حوزه تکنولوژی است، اغلب به عنوان نوآوری‌هایی عرضه می‌شوند که به بازدهی بالا منجر میشود. اما دیجیتالیزه کردن فضاهای عمومی همچنین میتواند منجر به افزایش کنترل دولتی، سرکوب اعتراضات، حذف گروههای به حاشیه رانده شده در دسترسی به فضاهای عمومی و مسائل دیگر شود.
بسیاری از شهرهای ایران در سالهای اخیر پیشنهاد داده‌اند که تبدیل به شهرهای هوشمند شوند؛ معمولا این پروژهها تحت عنوان برنامه‌های توسعه اقتصادی قرار میگیرد. اما در ایران، که اینترنت به شدت توسط دولت محلی‌سازی شده -تحت عنوان شبکه ملی اطلاعات یا NIN-، این پروژهها برای مدافعان حقوق دیجیتال نگران کننده است، چون میتواند منجر به تشدید نظارت حکومتی، محدود کردن آزادی فردی و نقض حریم خصوصی و سایر حقوق بشر شود.
این گزارش با مجموعه‌ای از مطالعات موردی واقعی از فضاهای شهری دیجیتال‌سازی شده شروع میشود. در ادامه خلاصه‌ی بعضی از این موارد بیان شده‌است:
- تبعیض جنسیتی: پلتفرم‌های دیجیتال تبدیل به ابزاری برای اجرای سیاستهای جداسازی جنسیتی شده است. برای مثال اپلیکیشنهای اجاره دوچرخه در ایران، به کاربران زن اجازه‌ی ثبت نام نمی‌دادند و آنها را محدود به دوچرخه سواری در پارک‌های تک جنسیتی زنانه می‌کنند. همچنین کاربران شبکه‌های اجتماعی گزارش کرده‌اند که به خاطر نداشتن حجاب درون ماشین شخصی، پیامک کشف حجاب دریافت کرده‌اند که بخشی از برنامه نظارتی ناجا برای اعمال قانون حجاب اجباری است. در این مورد احراز «تخلف بی حجابی» با استفاده‌ی ابزاری از دوربین‌های کنترل ترافیک صورت گرفته و با استناد به آن برای شهروندان پیامک تذکر فرستاده شده است.
- نظارت و حذف گروههای به حاشیه رانده شده: سال گذشته، برای کنترل انتشار کووید-۱۹، استفاده از کارت ملی برای خرید بلیط مترو از کیوسک‌های دیجیتال اجباری شد. همچنین، اپلیکیشنهای موبایل برای خرید کارت‌های وسایل نقلیه‌ی عمومی معرفی شد. در نتیجه‌ی این سیاست، پناهندگان افغان به خاطر نداشتن مدارک رسمی از این خدمات عمومی محروم شدند بعلاوه، درکارت‌های شناسایی هوشمند جدید اطلاعات بیومتریکی مانند اثر انگشت و عکس ثبت میشود. سیستم کارت شناسایی هوشمند کاربردهای متفاوتی دارد: ارائه مدارک مهاجران و پناهندگان (کارت آمایش)، پایان خدمت سربازی، توزیع سود سهمیه دولتی از بورس (عدالت) از طریق تایید هویت با به کارگیری یادگیری ماشین در سیستم سجام، کنترل صادرات و واردات در شهرهای مرزی، و بسیاری موارد دیگر. در بعضی موارد، سیستم کارت شناسایی هوشمند (که حاوی اطلاعات بیومتریک است)، گروههای به حاشیه رانده شده را حذف کرده و آنها را از حقوق اجتماعی- سیاسی محروم می‌کند، حقوقی مانند حق دسترسی به فضاهای عمومی، خدمات مالی، و آموزش عمومی. از طرف دیگر، کارت‌های هوشمند خود به اعمال کنترل و نظارت شدیدتر کمک کرده و راه را برای نقض سایر حقوق بشر باز می‌کند. برای مثال، در فرم ثبت نام کارت ملی دیجیتال، از ایرانی‌ها خواسته شده که مذهب خود را ازمیان یک لیست مشخص از مذاهب انتخاب کنند. باور بهایی -یا گزینه‌ای با عنوان «سایر موارد»- در این لیست جایی نداشته است. در نتیجه، ایرانیان با باور بهایی مجبور بودند یا به دروغ مذهب دیگری را انتخاب کنند و یا از گرفتن کارت ملی دیجیتالی منصرف شوند.
- شراکت عمومی-خصوصی، شیوه های جمع آوری و اشتراک گذاری داده ها: شهرداری‌ها در ایران از اپلیکیشن ۱۳۷ برای دریافت گزارش از شهروندان در مورد مسائلی مانند زباله‌های جمع آوری نشده، اهمال‌کاری در آسفالت خیابان‌ها تا نقض قوانین کار کودکان استفاده می‌کند. در این گزارش‌ها، کاربران می‌توانند عکس و موقعیت مکانی دقیق حادثه را ضمیمه کنند. این اپلیکیشن نگرانی‌هایی در خصوص نظارت، نقض حریم خصوصی، گزارش‌های نادرست، و رفتارهای تلافی جویانه به وجود می‌آورد.
- شرکتهای غیر ایرانی و توسعه شهرهای هوشمند: شرکت چند ملیتی آفریقای جنوبی با نام MTN Group در گزارش‌های پایداری خود اعلام کرده که پروژههایی تحت عنوان شهر هوشمند در ایران در دست اجرا دارد، پروژههایی مانند راه‌حل‌هایی برای پارکینگ هوشمند، نورپردازی خیابانی هوشمند، و پرداخت بوسیله‌ی NFC در شهرهایی چون تهران، مشهد و بندرانزلی. این پروژهها توسط MTN ایرانسل اجرا میشود. همکاری بین شهر بوشهر و موسسه فنی (AIT) مثالی دیگر برای این نوع شراکت‌هاست. علاوه بر این، در دسامبر ۲۰۲۱ ، IPVM که یک گروه تحقیقات نظارت است در گزارشی اعلام کرد قراردادی بین Tiandy که یک شرکت چینی نظارت ویدئویی است و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، پلیس و ارتش ایران منعقد شده است.
نگرانی‌های اصلی پس از آگاهی به این نمونه‌های مورد مطالعه چیست؟
یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌هایی که وجود دارد مساله اعمال کنترل و نظارت حکومتی است. در مورد محدودیت‌های جمع‌آوری داده و اشتراک گذاری آنها در ایران شفافیت بسیار کمی وجود دارد. ایران قوانینی مربوط به حفاظت از اطلاعات ندارد، و بخش‌های حکومتی قدرت زیادی در مقابل بخش خصوصی دارند. هیچ قانون عملی یا مکانیزم پاسخگویی وجود ندارد که حکومت را از اعمال نظارت شدید بر بخش خصوصی بازدارد. اپلیکیشنهای اجاره تاکسی یا دوچرخه، نقشه‌های الکترونیکی، خدمات تحویل آنلاین، و بیلبوردهای هوشمند تنها نمونه‌های کوچکی از خدماتی هستند که توسط شرکتهای خصوصی اجرا می‌شوند و پتانسیل سواستفاده نظارت حکومتی را دارند.
قابلیت تعامل پذیری در پلتفرم‌های مدیریت داده، که بارها از طرف حکومت ایران به عنوان فاکتوری ضروری برای پروژه‌های شهر هوشمند بیان شده، دغدغه‌ی بعدی است. قابلیت تعامل پذیری در پلتفرم‌های مدیریت داده درون و بین شهرداری‌ها، نهادهای اعمال قانون و شرکتهای خصوصی، اجازه می‌دهد که داده‌ها به صورت یکپارچه و بدون هیچ شفافیت عمومی و نظارتی به اشتراک گذاشته شوند. همچنین، قوانین «طراحی بر پایه حریم خصوصی» مانند هویت زدایی و کاهش جمع‌آوری اطلاعات کاربر هنوز راه خود را به برنامه ریزی شهرهای هوشمند ایران باز نکرده است.
از آنجا که اکثر پروژه‌های شهر هوشمند نیازمند جمع‌آوری داده‌های موقعیت مکانی و عکس‌های دوربین هستند، نهادهای حکومتی می‌توانند به راحتی اعتراضات را مکان‌یابی کرده و معترضان را شناسایی کنند. اسکرپینگ (scraping) داده و استفاده از API های شبکه‌های اجتماعی روش دیگری برای کنترل معترضین است. طی چند سال گذشته، نهادهای در قدرت کنترل تکنولوژی های ارتباطی را به دست گرفته‌اند و برای خفه کردن اعتراضات از قطع اینترنت بهره می‌گیرند و یا پیامک‌های تهدیدآمیز به اعتراض کننده‌گان ارسال می‌کنند.
نگاه به آینده
برای کاهش نگرانی‌های مربوط به محدود شدن آزادی‌های شهروندی، باید به جزییات شراکت‌های عمومی-خصوصی در توسعه شهرهوشمند توجه شود. شرکتهای خصوصی باید از تدابیر «طراحی بر پایه‌ی حریم خصوصی» استفاده کنند تا از خود در مقابل تقاضاهای حکومت برای دسترسی به اطلاعات کاربران محافظت کنند. گزارش ۲۰۲۰ ما حاوی یک دفترچه راهنما برای بررسی مقررات و فعالیت های شرکتهای فناوری و اپلیکیشن‌هاست، با عنوان «کتاب کار دیجیتال: گفتگو را درون شرکت خود آغاز کنید».
فعالین حوزه حقوق دیجیتال باید مشکلات حول محلی‌سازی اینترنت، خدمات دولت الکترونیکی، و پروژه‌های شهرهای هوشمند در ایران را در ارتباط با هم بررسی کنند. پروژه‌های «شهر هوشمند»، ابداعات دولت الکترونیک و شبکه اطلاعات ملی درون یک زمینه‌ی اجتماعی و سیاسی مشابه اتفاق می‌افتد و اغلب توسط عاملان یکسانی توسعه داده میشود. بنابراین این موارد نباید جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
علاوه بر این، نیاز به تحقیقات بین رشته‌ای و کنش جمعی برای حل این مشکلات اجتماعی-فنی وجود دارد. پیش بینی ما این است که نگرانی هایی مرتبط با دیجیتال‌سازی فضای عمومی که در بالا به آن ها اشاره شده (اعمال کنترل، تعرض به آزادی‌ها، حذف از خدمات عمومی، خصوصی سازی …) در سالهای آینده شدت بیشتری بگیرد. بنابراین، تحقیق، افشاکردن و فعالیت بر علیه این پروژهها نیاز به حرکتی جمعی دارد. بهره‌گیری از قانون آزادی اطلاعات برای تحقیق در مورد تکنولوژی‌های برشمرده شده در این گزارش حداقل ابزار ممکن برای افشاگری است.