در ماه سپتامبر شورای عالی فضای مجازی نخستین جلسه‌ی خود را پس از روی کار آمدن کابینه‌ی ابراهیم رئیسی برگزار کرد. در این جلسه که همزمان با آغاز سال تحصیلی تشکیل شد، تمرکز بر روی آموزش آنلاین بود. نیاز به آموزش در فضای مجازی با بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ افزایش چشمگیری پیدا کرد و این موضوع در ایران همچنان یک معضل محسوب می‌شود. با گذشت یک سال از شروع همه‌گیری، دسترسی رایگان و سراسری به پایگاه‌های آموزش آنلاین به طور کامل محقق نشده و این خطر وجود دارد که دانش‌آموزان کم‌بضاعت یا آنها که در مناطق دوردست یا حاشیه‌ای زندگی می‌کنند نتوانند از این راه تحصیلات خود را ادامه دهند.
در این ماه بخش خصوصی هم از سوی نیروهای داخلی و خارجی تحت فشار قرار گرفت. تعدادی از اپلیکیشن‌های پرطرفدار مثل پلتفرم پخش ویدئویی آپارات و اپلیکیشن مسیر‌یابی «بلد» از فروشگاه گوگل‌پلی حذف شدند. بنا به ادعای تولیدکنندگان این نرم‌افزارها، شرکت گوگل دلیل تصمیم خود را تحریم‌های آمریکا برشمرده است. مسئولان دولت ایران نیز علیه چند شرکت خصوصی فناوری اطلاعات وارد عمل شدند. موانع و مشکلاتی که دولت پیش پای بخش خصوصی می‌گذارد این بخش را بیش از پیش نگران کیفیت خدمات اینترنتی به مشتریان خود کرده است.
این گزارش همزمان با «مانیتور شبکه‌ها» منتشر می‌شود که تازه‌ترین موارد قطع یا اختلال در اینترنت در ایران را مستند می‌کند.
نخستین نشست شورای عالی فضای مجازی در کابینه ابراهیم رئیسی
۱۴ سپتامبر/ ۲۳ شهریور ۱۴۰۰، شورای عالی فضای مجازی نخستین جلسه خود را از زمان روی کار آمدن کابینه‌ی رئیسی (دولت سیزدهم) برگزار کرد. ابراهیم رئیسی خود ریاست این نشست را به عهده داشت. بنا به اطلاعیه شورا، در این جلسه موضوع آموزش مجازی و سامانه آموزشی «شاد» مورد بررسی قرار گرفت. سامانه شاد متعلق به وزارت آموزش و پرورش و متولی اصلی آموزش عمومی رایگان در کشور است. طبق مصوبه شورا، وزارت آموزش و پرورش مسئول صدور مجوز به بخش خصوصی برای تولید برنامه‌های آموزشی آنلاین خواهد بود. سامانه شاد را وزارت آموزش و پرورش با همکاری شرکت همراه اول در آوریل ۲۰۲۰ با شروع همه‌گیری کووید-۱۹ تأسیس کرد.
در این جلسه تصویب شد که سازمان برنامه و بودجه در قانون بودجه سالانه‌اش یک ردیف را به «توسعه آموزش مجازی» اختصاص دهد و برای «معلمان و دانش‌آموزان کمتر برخوردار، کمک مالی و تسهیلات ارزان‌قیمت بانکی» در نظر بگیرد تا آنها بتوانند تجهیزات آموزشی مورد نیاز خود را فراهم کنند.
از زمان تعطیلی مدرسه‌ها و مراکز آموزشی به دلیل شیوع بیماری کووید-۱۹، موضوع آموزش مجازی در کشور تبدیل به یک دشواری بزرگ شده است. گذار سریع به سیستم آموزش آنلاین به ویژه در منطقه‌هایی از کشور مسأله‌ساز شد که دسترسی به اینترنت و ابزار آموزش دیجیتالی محدود است، مثل روستاهای دورافتاده یا محله‌هایی که در آنها خانواده‌های کم‌درآمد زندگی می‌کنند.
با آنکه مجلس تصویب کرده بود سامانه آموزشی شاد از تعرفه‌ی ترافیک داده‌ها معاف و بنابراین رایگان باشد، اوایل تابستان گذشته معاون وزیر ارتباطات اعلام کرد که این سامانه رایگان نیست اما در عوض سیم‌کارت‌های تحصیلی با بسته‌های رایگان اینترنت میان دانش‌آموزان توزیع خواهد شد که آنها بتوانند بدون هیچ هزینه‌ای به «محتوای آموزشی آنلاین» که وزارت آموزش و پرورش تعیین می‌کند دسترسی پیدا کنند. این خبر باعث سردرگمی بیشتر در مورد طرز استفاده از سامانه شاد شد. ا به علاوه سیم‌کارت‌هایی که فقط محتوای مورد تایید دولت را در اختیار دانش‌آموزان بگذارند در واقع سانسور محتوا می‌کنند و باید آن را گامی در جهت استقرار «فیلترینگ غیرهمسان» و دسترسی نابرابر به اینترنت حساب کرد.
در نهایت در جلسه شورای عالی فضای مجازی روشن نشد که چگونه سامانه شاد به طور رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد، چراکه وزارت ارتباطات قبلا در ماه ژوئن گفته بود معافیت تعرفه‌ی این سامانه قطع خواهد شد.
مشخص شدن اعضای کمیسیون ویژه بررسی طرح صیانت
۷ سپتامبر/ ۱۶ شهریور، مجلس شورای اسلامی نام نمایندگانی که عضو کمیسیون ویژه بررسی «طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» (مشهور به طرح صیانت) هستند را اعلام کرد.
کمیسیون ویژه متشکل از اعضای چند کمیسیون دیگر است. تا تاریخ انتشار این گزارش این اسم‌ها اعلام شده است:
- احمد حسین فلاحی و مهرداد ویس کرامی از کمیسیون آموزش و تحقیقات
- محمد باقری بناب و احمد امیرآبادی فراهانی از کمیسیون اقتصادی
- غلامرضا منتظری، بیژن نوباوه‌وطن، حسین میرزایی و سیدعلی یزدی‌خواه از کمیسیون فرهنگی
- رضا تقی‌پور، لطف‌الله سیاهکلی، علی جدی، و مصطفی طاهری از کمیسیون صنعت و معادن
۳۰ سپتامبر/ ۸ مهر، بنا به گفته علی یزدی‌خواه نام چند نماینده‌ی دیگر از دو کمیسیون امنیت ملی و قضایی برای عضویت در کمیسیون ویژه به هیئت رئیسه مجلس ارائه شد. یزدی‌خواه گفت کمیسیون ویژه‌ی بررسی طرح صیانت ۲۳ عضو خواهد داشت که از میان اعضای ۹ کمیسیون مجلس برگزیده می‌شوند. یزدی‌خواه اضافه کرد کمیسیون ویژه کارش را از هفته بعد آغاز کرده و طی چهار تا پنج ماه بررسی طرح صیانت را به پایان می‌رساند.
فیلتربان در گزارش‌های بعدی‌اش پیشرفت کار بررسی طرح صیانت را در مجلس پیگیری خواهد کرد.
انتصاب مدیر جدید سازمان صدا و سیما
۲۹ سپتامبر/۷ مهر، علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی پیام جبلی را به مقام مدیرعامل سازمان صدا و سیما منصوب کرد.
پیام جبلی جانشین عبدالعلی علی‌عسگری شده که در پنج سال گذشته مدیریت صدا و سیما را به عهده داشت. جبلی قبلا معاون برون‌مرزی صدا و سیما بود.
صدا و سیما به عنوان رادیو تلویزیون رسمی دولت کماکان سرپرستی سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (ساترا) را به عهده دارد. ساترا مدتی است که به عنوان نهاد اصلی رگولاتوری در کشور، کنترل خود را بر محتوای فضای مجازی و مرجعیت صدور پروانه کسب آنلاین افزایش داده، به‌ویژه از زمانی که سرویس‌های تلویزیون اینترنتی در کشور رونق گرفته‌اند. سازمان صدا و سیما خود نیز سرویس‌های پخش تلویزیون اینترنتی را به خدمت گرفته است. فیلتربان قبلا درباره‌ی نزاع بر سر کنترل محتوا در فضای مجازی و اختیار صدور مجوز و تدوین مقررات برای خدمات آنلاین یک گزارش تحقیقی منتشر کرده است.
یک سامانه جدید در رأس صدور پروانه تولید فیلم و سریال خانگی
۲۹ سپتامبر/ ۷ مهر، یک سامانه جدید به نام «الماس» برای صدور مجوز تولید فیلم و سریال خانگی رونمایی شد. سامانه الماس پس از دریافت طرح‌ها و فیلمنامه‌ها آنها را برای بررسی به «شورای محتوایی صدور مجوز تولیدات حرفه‌ای» می‌فرستد. این شورا بنا به گفته دبیر آن،غلامرضا میرحسینی زیر نظر صدا و سیما فعالیت می‌کند. اعضای این شورا نیز از کارمندان پیشین صدا و سیما هستند.
غلامرضا میرحسینی گفت وظیفه «شورای محتوایی» نظارت بر محتوای تولیدات صوتی و تصویری است، کاری که قبلا ساترا انجام می‌داد. از این به بعد ساترا فقط مسئول دادن مجوز به سرویس‌های پخش خانگی است اما بر محتوا نظارتی نخواهد داشت. میرحسینی افزود مجوزهایی که از سوی ارگان‌های دیگر صادر شده مورد قبول قرار خواهد گرفت. اشاره‌ی او به نزاع‌های دنباله‌دار میان صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر سر اختیار صدور مجوز به تولیدات تصویری پخش خانگی است.
فیلتربان به‌تازگی یک گزارش تحقیقی درباره تنش‌های موجود پیرامون مقررات محتوای آنلاین منتشر کرد که در آن تلاش صدا و سیما برای کسب اختیار قانونی صدور مجوز و تنظیم مقررات پخش صوتی و تصویری در فضای مجازی مورد بررسی قرار گرفته است.
قطع خدمات «اسنپ» به دلیل «فیلترینگ دی‌ان‌اس»
۱۲ سپتامبر/ ۲۱ شهریور، خبرهایی حاکی از قطع سرویس دو اپلیکیشن تاکسی‌های اینترنتی یعنی «اسنپ» و «تپ‌سی» منتشر شد. مشکلات این اپلیکیشن‌ها دو روز بعد برطرف شد. روابط عمومی اسنپ در بیانیه‌ای گفت، «اختلال پیش آمده از سمت اسنپ نبوده و فیلترینگ dns (سرویس تنظیمات نام دامنه‌های اینترنتی) باعث از دسترس خارج شدن اپ و سایت اسنپ شده است. همچنان در حال پیگیری علت و رفع این موضوع هستیم.»
حذف آپارات و فیلیمو از فروشگاه گوگل‌پلی «به خاطر تحریم‌ها»
۸ سپتامبر/ ۱۷ شهریور، سامانه پخش ویدیویی آنلاین «آپارات» و پلتفرم فیلم‌های درخواستی آنلاین «فیلیمو» که هر دو در مالکیت صباایده هستند، از فروشگاه گوگل‌پلی حذف شدند. روابط عمومی صباایده در بیانیه‌ای اظهار داشت که حذف دو اپلیکیشن آپارات و فیلیمو «به دلیل بند ۱۶.۵ از قوانین توسعه‌دهندگان گوگل» صورت گرفته است. این بند به تحریم‌های آمریکا اشاره دارد. در این بیانیه، متن ایمیلی که از سوی فروشگاه گوگل‌پلی به صباایده فرستاده شده منتشر شده است.
در واکنش به تصمیم فروشگاه گوگل‌پلی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که، «این وزارتخانه با همکاری سایر دستگاه‌های مرتبط از جمله مرکز ملی فضای مجازی، معاونت حقوقی ریاست جمهوری و وزارت امور خارجه، از تمامی ظرفیت‌ها و راه‌کارهای حقوقی و سیاسی، پیگیر حقوق پلتفرم‌های ایرانی در مجامع بین‌المللی مربوطه خواهد بود.»
در ماه اوت نیز دو اپلیکیشن بومی ـ پیام‌رسان روبیکا و جستجوگر ذره‌بین ــ از فروشگاه گوگل‌پلی حذف شدند بدون آنکه دلیل حذف آنها اعلام شود.
با توجه به اینکه در ماه‌های اخیر هیچ تحریم تازه‌ای علیه ایران وضع نشده که به بخش فناوری اطلاعات مربوط باشد، روشن نیست چرا شرکت گوگل این تصمیم‌ها را گرفته است، به ویژه با در نظر گرفتن اینکه سایر اپلیکیشن‌های ایرانی هنوز در فروشگاه گوگل‌پلی در دسترس هستند.
حذف ناگهانی این اپلیکیشن‌ها از طرف گوگل سبب می‌شود که کاربران ایرانی به زیرساخت‌های بومی روی آورند و در معرض خطر ناامنی اینترنتی قرار گیرند. فیلتربان گزارشی منتشر کرده است درباره زیاده‌روی شرکت‌های خارجی در اعمال تحریم‌ها فراتر از آنچه در متن فرمان تحریم‌ها آمده، و تاثیرات منفی‌ای که این زیاده‌روی‌های غیرضروری بر حقوق دیجیتال کاربران ایرانی برجا می‌گذارد.
قطع اینترنت در شبکه ارتباطی وزارت بهداشت
۱۸ سپتامبر/ ۲۷ شهریور، مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت اعلام کرد که شبکه اینترنتی این وزارت به دلیل «مشکلات نرم‌افزاری» شرکت مخابرات تهران قطع شده است. بنا به گفته وزارت بهداشت، در اثر این رویداد، مراکز واکسیناسیون با مشکل مواجه شدند.
مدیرکل ارتباطات و امور بین الملل شرکت مخابرات در پاسخ اعلام کرد که مشکلات نرم‌افزاری «در کم‌ترین زمان ممکن برطرف شد و اکنون این شبکه به حالت پایدار برگشته است.»
بازداشت مدیران زرین‌پال به اتهام «تشویش اذهان عمومی»
۱۹ سپتامبر/ ۲۸ شهریور، چند خبرگزاری فناوری اطلاعات گزارش دادند که مصطفی امیری و علی امیری، بینان‌گذاران اپلیکیشن زرین‌پال که یک درگاه پرداخت اینترنتی است، پس از آنکه برای جلسه‌ای به بانک مرکزی رفته بودند، دستگیر شدند. این دو برادر ابتدا به وسیله‌ی حراست بانک مورد بازجویی قرار گرفتند و سپس پلیس سایبری فتا آنها را به اتهام «تشویش اذهان عمومی» بازداشت کرد. سرانجام، همان‌روز بنیان‌گذارن زرین‌پال با پیگیری واحد حقوقی این شرکت و دادن تعهد کتبی آزاد شدند. از جزییات این رویداد اطلاعات بیشتری منتشر نشده است.
در بیانیه‌ی زرین‌پال آمده است که جلسه‌ی بانک مرکزی به تقاضای زرین‌پال و پنج شرکت خدمات درگاه پرداخت اینترنتی، قرار بود روز ۲ شهریور برگزار شود و موضوع جلسه اجباری شدن گواهی «ای‌نماد» برای شرکت‌های خدمات مالی اینترنتی بود. ای‌نماد، یا نماد اعتماد الکترونیکی، از سوی بانک مرکزی به منظور احراز هویت صاحبان کسب و کار اینترنتی اعطا می‌شود. ای‌نماد برای وبسایت‌ها طراحی شده و از همین‌رو کسب‌وکارهایی که تنها از طریق رسانه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند قادر به دریافت آن نیستند و به‌ناچار از خدمات درگاه پرداخت اینترنتی هم نمی‌توانند استفاده کنند. این مشکل نه تنها این کسب‌وکارها را با چالش‌های مالی روبرو می‌کند بلکه مشتریان آنها را نیز که فقط از راه رسانه‌های اجتماعی قصد خرید دارند به سمت شیوه‌های پرداخت ناامن مثل انتقال مستقیم پول از بانک سوق می‌دهد.
این نخستین بار نیست که بنیان‌گذاران زرین‌پال با مشکلات قانونی مواجه می‌شوند. در دسامبر ۲۰۲۰، مصطفی امیری به جرم «خیانت در امانت» و اتهام‌های دیگری مرتبط با یک پرداخت جعلی به یک سال حبس تعزیری محکوم شد.
فشارهای اخیر بر تعدادی از کارآفرینان وشرکت‌های پیشرو در فناوری اطلاعات، نگرانی‌های زیادی را در این حوزه و چشم‌انداز رشد آن به وجود آورده است، به ویژه محدودیت‌هایی که با تداوم تحریم‌های آمریکا و لایحه‌ی در دست بررسی «خدمات فضای مجازی» بر آنها تحمیل می‌شود.
جریمه شدن آپارات به جرم پخش برنامه‌های صدا و سیما
۱۲ سپتامبر/ ۲۱ شهریور، بنا به خبری که صدا و سیما منتشر کرد، محمد جواد شکوری مقدم مدیرعامل شرکت پخش ویدیوی آنلاین آپارات به اتهام میزبانی و پخش محصولات صدا و سیما و کسب درآمد «از طریق نقض حق پخش محتوای متعلق به سازمان [صدا و سیما]» به پرداخت جزای نقدی محکوم شد. میزان جریمه نقدی اعلام نشده اما بیانیه‌ی صدا و سیما ادعا دارد که پخش تولیدات این سازمان از پایگاه آپارات، «ضرر و زیان جبران‌ناپذیری از لحاظ مادی و معنوی برای سازمان دربرداشته و موجب تضعیف جایگاه رسانه ملی شده است.»
همانطور که گفتیم، ساترا که نهاد رگولاتوری مقررات مربوط به رسانه‌های صوت و تصویر است عزم جدی دارد که هرچه بیشتر محتوای فضای مجازی را تحت کنترل خود درآورد ـ به ویژه با رونق گرفتن هرچه بیشتر تلویزیون‌های اینترنتی داخلی. اقامه دعوا علیه آپارات نیز در راستای حفظ کنترل کامل بر محتوای صدا و سیما و منحصر کردن محصولات آن در رسانه‌های آنلاین متعلق به خود این سازمان است.
فیلتربان اخیرا گزارشی به چاپ رسانده که موضوع آن گسترش روزافزون تلویزیون‌های اینترنتی در ایران و تنش‌هایی است که پیرامون کنترل و تنظیم مقررات برای این خدمات شکل گرفته است.
نتایج یک نظرسنجی: مشتریان فیلیمو کمتر به تلویزیون ماهواره‌ای تمایل دارند
طبق نتایج یک نظرسنجی، منتشر شده در ۲۵ سپتامبر/۳ مهر، که در آن ۸۰۳ تن از مشترکان فیلیمو ــ یک پایگاه اینترنتی فیلم درخواستی ــ شرکت کرده بودند، ۶۱.۲٪ از پاسخ‌دهندگان گفتند پس از عضویت در فیلیمو به مراتب کمتر از برنامه‌های تلویزیون ماهواره‌ای استفاده می‌کنند. ۲۴.۵٪ از پاسخ‌دهندگان به همان میزان سابق از برنامه‌های ماهواره استفاده می‌کنند. ۶.۳٪ گفتند که از برنامه‌های ماهواره‌ای بیشتر استقبال می‌کنند. این نظرسنجی را مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) انجام داد. از میان پاسخ‌دهندگان ۴۳.۹٪ عمدتا اخبار را از طریق ماهواره دنبال می‌کنند. ۳۸٪ از پاسخ‌دهندگان بیشتر به خاطر فیلم‌های سینمایی به تلویزیون ماهواره‌ای رجوع می‌کنند.
همانند سایر کشورها، در ایران نیز تلویزیون‌های اینترنتی و خدمات مربوط به آنها تاثیر زیادی بر عادت‌های تماشاچیان فیلم‌های سینمایی و بینندگان نمایش‌های تلویزیونی داشته و این عادت‌ها را تغییر داده است. برای اطلاعات بیشتر به گزارش فیلتربان درباره تلویزیون‌های اینترنتی در ایران مراجعه کنید.
صدور کارت دیجیتال واکسن کووید-۱۹
۲۲ سپتامبر/۳۱ شهریور، وزارت بهداشت اعلام کرد که کسانی که واکسن کووید-۱۹ را به طور کامل دریافت کرده‌اند می‌توانند با مراجعه به سامانه ویژه‌ای تقاضای خود را برای دریافت کارت دیجیتال واکسیناسیون ثبت کنند. در حال حاضر این کارت برای کسانی که قصد سفر به خارج را دارند صادر می‌شود. این سیستم را یک شرکت ایرانی به نام دانش پارسیان خلق کرده است. دانش پارسیان به منظور دادن خدمات مربوط به پاندمی کووید-۱۹ از همان زمان شروع همه‌گیری با وزارت بهداشت قرارداد بست. در ابتدای سال جاری، وزارت بهداشت با مشکل نشت اطلاعات در فضای مجازی روبرو شد که بنا به گفته مسئولان، این داده‌ها از وبسایت ردگیری علایم کووید-۱۹ به بیرون درز پیدا کرده بود. این وبسایت را شرکت دانش پارسیان برای وزارت بهداشت ساخته بود.
در ابتدا پایگاه ثبت تقاضای کارت دیجیتال واکسیناسیون محدود به افرادی بود که در سال ۱۳۲۰ یا قبل از آن به دنیا آمده‌اند. بعداً این محدودیت برداشته شد. منبع: سایت پیوست
بنا به نوشته‌ی نشریه «پیوست»، کارت دیجیتال واکسیناسیون در ابتدا محدود می‌شد به افرادی که متولد سال ۱۳۲۰ یا قبل از آن بودند، اما پس از گذشت چند روز این محدودیت برداشته شد و صدور کارت دیجیتال برای همه گروه‌های سنی ممکن گردید. دلیل محدودیت اولیه اعلام نشد. نشریه پیوست حدس می‌زند این محدودیت به خاطر نظم دادن به تقاضاها یا شاید کمبود اطلاعات راجع به کسانی بود که پس از ۱۳۲۰ به دنیا آمده‌اند.