9 آوریل 2025

الگوریتم عفاف؛ سامانه سپتام و کنترل بی‌پایان پوشش زنان در ایران

در هفته‌های پایانی مهرماه ۱۴۰۳، گزارش‌هایی از راه‌اندازی سامانه‌ای جدید در ایران به نام «سپتام» منتشر شد؛ سامانه‌ای که در حال حاضر به‌عنوان ابزاری برای نظارت تصویری و تشخیص چهره، در پروژه‌های مرتبط با حجاب اجباری به‌کار گرفته می‌شود. به‌نظر می‌رسد این سامانه در برخی شهرها جایگزین ساختار قدیمی پلیس اماکن شده، اما هنوز شواهد قطعی و رسمی برای این جایگزینی در دست نیست.

در سومین قسمت از فصل سوم پادکست لایه هفتم، این موضوع با تمرکز بر گزارش تحقیقی موسسه فیلتربان مورد بررسی قرار گرفته است. تحقیق درباره سپتام همچنان در حال انجام است و این اپیزود بازتاب بخشی از یافته‌های اولیه درباره ساختار فنی، الزامات اجرایی و تبعات حقوقی و اجتماعی این سامانه است.

سامانه سپتام از پاییز گذشته در برخی شهرها فعال شده و کسب‌وکارهایی نظیر رستوران‌ها، کافه‌ها و تالارهای پذیرایی موظف شده‌اند دوربین‌های نظارتی خود را به‌صورت آنلاین به این سامانه متصل کنند. این دوربین‌ها، که باید دارای ویژگی‌های مورد تأیید نهادهای امنیتی باشند، اطلاعات لحظه‌ای شامل تصویر، موقعیت مکانی و داده‌های رفتاری افراد را به پایگاه داده پلیس منتقل می‌کنند. بر خلاف سیستم‌های پیشین که نظارت به‌صورت موردی انجام می‌شد، سپتام با ایجاد دسترسی بلادرنگ برای نهادهای نظارتی، سطحی تازه از کنترل متمرکز را ممکن کرده است.

این روش به حکومت کمک می‌کند تا بتواند صدور مجوز کسب‌وکارها را مشروط به نسب دوربین‌های نظارتی و اتصال آن به سامانه سپتام کرده و به این وسیله شرایط گسترش این سامانه را فراهم کند.  هم‌زمان، شهر اصفهان به‌عنوان یکی از نقاط اجرای آزمایشی این سیاست‌ها مورد توجه قرار گرفت. در زمان انتشار اپیزود، بررسی‌های اولیه پادکست بر اساس تعامل با مخاطبان و داده‌های شبکه‌های اجتماعی، استفاده احتمالی از  ابزارهایی مانند  IMSI Catcher (یک دستگاه شنود تلفن است که برای رهگیری ترافیک تلفن همراه و ردیابی کاربران مورد استفاده قرار می‌گیرد)و دوربین‌های مغازه‌ها را به‌عنوان فرضیه‌های موجود مطرح کرده بود.

چند روز پس از انتشار اپیزود، در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۴۰۴ (۱۷ آوریل ۲۰۲۵)، موسسه فیلتربان گزارش تحقیقی دقیقی منتشر کرد که برای نخستین بار استفاده از IMSI Catcher را به‌طور رسمی تأیید کرد. این دستگاه‌ها که با جعل هویت دکل‌های مخابراتی عمل می‌کنند، قادرند شناسه‌های منحصر به فرد سیم‌کارت (IMSI) تلفن‌های همراه را در محدوده مشخصی ضبط کنند. طبق یافته‌های گزارش، مساحتی بین ۳۰ تا ۳۵ کیلومتر مربع از مرکز شهر اصفهان، به‌ویژه مناطق توریستی مانند میدان نقش‌جهان و خیابان جلفا، تحت پوشش این دستگاه‌ها قرار گرفته است.

علاوه بر آن، در این گزارش به استفاده از دوربین‌های نظارت شهری متصل به سامانه‌های هوشمند و همچنین کارت‌خوان‌های بدون تماس (با فناوری RFID یا NFC) نیز اشاره شده است؛ابزارهایی که در ترکیب با یکدیگر امکان شناسایی دقیق شهروندان و ارسال پیامک‌های تهدید‌آمیز را فراهم می‌کنند.

گرچه همچنان شواهد مستقیمی برای اثبات ارتباط میان سامانه سپتام و پیامک‌های حجاب در اصفهان وجود ندارد، اما هم‌زمانی اجرای پروژه‌هایی مانند سامانه سپتام با سیاست‌های مرتبط با کنترل پوشش زنان و ساختار فنی مشترک آن‌ها، موجب نگرانی جدی فعالان حقوق دیجیتال شده است.

بسیاری از فعالین مدنی و حقوق دیجیتال نسبت به تبعات گسترده  استفاده از فناوری‌های نظارتی بدون شفافیت قانونی، نظارت مستقل، و پاسخ‌گویی نهادهای مسئول، ابراز نگرانی‌ کرده‌اند. چرا که این روند می‌تواند حریم خصوصی را به‌شدت تهدید کرده و به ابزاری برای اعمال فشارهای اجتماعی و جنسیتی بدل شود. کسب‌وکارها نیز در این فرآیند به اجبار به بخشی از ساختار نظارتی بدل شده‌اند، بدون آن‌که مکانیزم‌های روشنی برای حفاظت از اطلاعات مشتریان خود داشته باشند.

در نهایت، آنچه از سامانه‌هایی مانند سپتام، اپ ناظر، یا پیامک‌های تهدیدآمیز درباره حجاب برمی‌آید، استفاده از فناوری برای گسترش اقتدارگرایی دیجیتال است؛
ساختاری که در آن داده و قدرت، بدون نظارت، به خطرناک‌ترین ترکیب ممکن تبدیل می‌شوند.

اپیزودهای دیگر پادکست لایه هفتم