قطع اینترنت به موقعیتی گفته می‌شود که دولت، با اعمال محدودیت‌های فنی بر زیرساخت‌های ارتباطی، دسترسی شهروندان به اینترنت را به صورت عمدی و هدفمند مسدود می‌کند. این اقدام که اغلب با هدف کنترل جریان اطلاعات و جلوگیری از شکل‌گیری تجمعات اعتراضی صورت می‌گیرد، نه تنها آزادی بیان را محدود می‌کند، بلکه تأثیرات منفی عمیقی بر زندگی روزمره و اقتصاد مردم دارد. در قسمت هفتم از فصل دوم پادکست لایه هفتم، به بررسی این پدیده و ارائه راهکارهایی برای مقابله با آن پرداخته‌ایم.
قطعی اینترنت می‌تواند گاه به صورت کامل، گاه به صورت جزئی و منطقه‌ای و گاه تنها با کاهش پهنای باند در یک کشور، شهر و یا منطقه صورت بگیرد.
اولین بار در عصر اینترنت، مصر در جریان اعتراض‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ دست به قطعی کامل اینترنت زد و جهان برای اولین بار با این پدیده و پیامدهای آن آشنا شد.
در ایران اما اولین بار در شامگاه ۲۴ آبان ۹۸ بود که اینترنت ابتدا به صورت تدریجی در برخی مناطق کشور قطع و در نهایت در ساعات اولیه صبح ۲۵ آبان به صورت سراسری و برای مدت ۱۰ روز کاملا قطع بود.
کارشناسان دسترسی به اینترنت بر این باورند که این قطعی اینترنت یکی از گسترده‌ترین و طولانی‌ترین قطعی‌های اینترنت در سراسر جهان است. در پی آن خاموشی سراسری اینترنت بود که کنشگران عرصه دسترسی آزادانه به اینترنت و اطلاعات به دنبال راهکارهایی برای جلوگیری از وقوع مجدد آن یا حداقل آماده کردن کاربران برای قطعی‌های احتمالی بعدی رفتند.
قطع اینترنت: قانونی یا نقض حقوق بشر؟
هرچند قطع اینترنت توسط دولت‌ها به عنوان ابزاری برای تامین امنیت عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد، این اقدام از منظر حقوق بین‌الملل مورد نقد و مخالفت قرار دارد. ماده ۳۴ و ۳۵ اساسنامه سازمان جهانی مخابرات حق قطع اینترنت توسط دولت‌ها را تنها تحت شرایطی خاص به رسمیت می‌شناسد. این ماده تأکید دارد که کشورها می‌توانند برای مقابله با خطراتی که ارتباطات بین‌المللی ممکن است برای امنیت عمومی یا نظم اجتماعی ایجاد کند، دسترسی به اینترنت را قطع کنند.
با این حال، بسیاری از سازمان‌های حقوق بشری این اقدام را مغایر با اصول بنیادین حقوق بشر می‌دانند. بر اساس ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق حقوق مدنی و سیاسی، دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان از حقوق بنیادین هر انسانی است. همچنین، قطعنامه مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد تأکید می‌کند که دسترسی به اینترنت باید به عنوان یک حق بشری تلقی شود و هرگونه محدودیت در این زمینه باید به حداقل ممکن کاهش یابد.
فکت‌نامه در گزارشی تاکید می‌کند که با این حال قطع اینترنت توسط دولت، به منزله ایجاد محدودیت برای شهروندان، مخالف نص صریح اصل ۷۹ قانون اساسی و نافی ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر و نافی بند ۲ ماده ۱۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی و ناقض قطعنامه ترویج، حمایت و بهره‌مندی از حقوق بشر در اینترنت مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد است.
پیامدهای قطعی اینترنت در ایران
قطعی اینترنت در ایران همواره با پیامدهای منفی گسترده‌ای همراه بوده است. این پدیده نه تنها جریان اطلاعات را محدود می‌کند، بلکه اثرات اقتصادی و اجتماعی مخربی نیز به همراه دارد. در آبان ۹۸ و اعتراضات ۱۴۰۱، بسیاری از کسب‌وکارهای آنلاین و استارتاپ‌ها دچار اختلال شدند و ارتباطات بین‌المللی به شدت کاهش یافت.
تجربه پژوهشگران، خبرنگاران و تحلیلگران در هنگام قطعی اینترنت نشان می‌دهد که آنها برای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات از منابع اینترنتی با مشکل مواجه شدند. این محدودیت‌ها تحلیل‌های دقیق و جامع را دشوار کرد و پژوهش‌های میدانی و مطالعات موردی را به تأخیر انداخت.
قطعی اینترنت می‌تواند همچنین به زیرساخت‌های فناوری اطلاعات آسیب جدی وارد کند. قطعی اینترنت ممکن است به دیتاسنترها و مراکز داده آسیب برساند و در نهایت منجر به از دست رفتن داده‌ها یا خرابی خدمات میزبانی وب شود. در نتیجه بسیاری از کسب‌وکارهایی که به این مراکز وابسته هستند، برای مدتی قادر به انجام فعالیت‌های آنلاین خود نخواهند بود.
این در حالی است که قطع اینترنت به دولت اجازه داد تا کنترل بیشتری بر جریان اطلاعات و فعالیت‌های آنلاین مردم داشته باشد. این اقدام به عنوان یک ابزار سرکوب برای کنترل اعتراضات و جلوگیری از سازمان‌دهی بیشتر آنها در فضای آنلاین به کار گرفته شد. همچنین قطعی اینترنت مانعی جدی برای اطلاع‌رسانی در رابطه با میزان و نحوی سرکوب در هنگام اعتراضات ایجاد می‌کند.
چگونه با قطعی اینترنت مقابله کنیم؟
با وجود همه محدودیت‌ها، افراد و جوامع می‌توانند با برنامه‌ریزی و استفاده از ابزارهای مناسب، تاثیرات قطعی اینترنت را کاهش دهند. این فرآیند شامل سه مرحله کلیدی است: آماده‌سازی پیش از قطعی، حفظ ارتباطات در هنگام قطعی، و بازیابی و مستندسازی پس از آن.
قبل از قطعی اینترنت: آماده‌سازی
یکی از مهم‌ترین مراحل، آماده‌سازی پیش از وقوع قطعی اینترنت است. در این مرحله، کاربران باید اصول اولیه امنیت دیجیتال را فراگیرند. ساختن رمزهای قوی، فعال‌سازی احراز هویت دو‌مرحله‌ای و یادگیری روش‌های شناسایی حملات فیشینگ از اقدامات اساسی در این مرحله است.
همچنین، دانلود و نصب اپلیکیشن‌هایی که امکان ارتباط بدون نیاز به اینترنت جهانی را فراهم می‌کنند، ضروری است. ابزارهایی مانند Briar، Delta Chat، و شبکه‌های مش مانند goTenna به کاربران کمک می‌کنند حتی در شرایط قطعی اینترنت ارتباط خود را حفظ کنند.
حین قطعی اینترنت: ارتباط و مقاومت
در هنگام قطعی اینترنت، استفاده از شبکه‌های فیزیکی و ابزارهای محلی اهمیت زیادی دارد. تجربه مردم مهاباد که در این اپیزود لایه هفتم روایت‌هایی از آن‌را می‌شنویم، نشان داده که ایجاد یک شبکه ارتباط محلی یا شبکه آفلاین، می‌تواند به انتقال اخبار و اطلاعات در شرایط بحرانی کمک کند. همچنین، پروژه‌هایی مانند توشه که از دیش‌های ماهواره‌ای برای انتقال اطلاعات استفاده می‌کنند، می‌توانند بسیار مؤثر باشند.
در این مرحله، ارتباطات رمزگذاری‌شده و استفاده از ابزارهایی که امکان انتقال امن اطلاعات را فراهم می‌کنند، اهمیت دارد. برای مثال، پیام‌رسان‌هایی مانند Signal و Briar می‌توانند ارتباطات امن و محلی را حفظ کنند.
بعد از قطعی اینترنت: مستندسازی و بازیابی
پس از بازگشت اینترنت، مستندسازی وقایع و ارسال گزارش‌ها به سازمان‌های حقوق بشری و رسانه‌ها اهمیت زیادی دارد. جمع‌آوری شواهد و ارائه آنها به مراجع بین‌المللی می‌تواند به افزایش آگاهی جهانی از میزان نقض حقوق بشر کمک کند.
همچنین، بازبینی اقدامات انجام‌شده و تقویت شبکه‌های محلی برای آماده‌سازی در برابر قطعی‌های احتمالی آینده ضروری است.
درباره قطعی اینترنت و ابزارها و روش‌هایی که می‌توانید به صورت امن،از اخبار آگاه بمانید و با یکدیگر در ارتباط باشید، پیشنهاد می‌شود که سری به «ایران در خاموشی» در سایت فیلترواچ بزنید و با ابزارها و راهکارهای بیشتر در آنجا به زبان‌های کردی، ترکی، بلوچی و فارسی آشنا شوید.
