با آزمایش جدید اینترنت ماهواره‌ای استارلینک بر روی گوشی‌های معمولی، بحث حضور استارلینک در ایران در میان کاربران مستأصل از فیلترینگ گسترده و سرعت پایین اینترنت در ایران دوباره داغ شده است.
آن‌چه می‌خوانید، گزارشی است که از خلال گفتگوهای اپیزود اول پادکست «لایه هفتم» تنظیم شده و به تاریخچۀ مختصر و موانع حضور استارلینک در ایران و آیندۀ محتمل این فناوری در کشور می‌پردازد.
بدون شک قطعی ده روزه‌ی اینترنت در آبان ۹۸ زخمی کاری بر خاطر جمعی ایرانیان بر جای گذاشت؛ ترس تکرار آن خاموشی و قطع ارتباط مجدد با دنیا هرگز کاربران فضای مجازی را به‌طور کامل رها نکرده و بسیاری از مردم ایران همچنان نگران‌اند که در صورت تکرار آن، چه راهکاری پیش رو دارند.
همین مسئله باعث شده پیدا کردن راه‌حل‌هایی برای جلوگیری و آمادگی از تکرار یک خاموشی کامل دیگر به دغدغۀ اصلی بسیاری از فعالان حق‌های دیجیتال بدل شود.
در پاییز ۱۴۰۱ و با آغاز دور جدید فیلترینگ و قطعی‌های گاه‌به‌گاه اینترنت پس از شروع اعتراضات سراسری «زن زندگی آزادی» در پی جان‌باختن مهسا امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد، این زخم دوباره سر باز کرد. اینجا بود که بحث اینترنت ماهواره‌ای و به‌طور خاص استارلینک، یکباره در فضای مجازی همه‌گیر شد و امید گسترده‌ای به دل کاربران انداخت.
شرکت اسپیس‌ایکس هم‌اکنون بیش از یک میلیون مشترک در سراسر جهان، به‌ویژه اوکراین، برای ارائه خدمات اینترنتی ماهواره‌ای دارد. استارلینک نیز یک منظومه ماهواره‌ای است که از سوی این شرکت برای ارائه خدمات اینترنت ماهواره‌ای فعالیت می‌کند.
دلیل اصلی این رویکرد در جامعه ایران را می‌توان توئیت آنتونی بلینکن دانست که با مطرح کردن دوباره «سند عمومی دی وان» اعلام کرد که شرکت‌های فناوری‌ای که خواستار ارائه خدمات به ایرانیان برای دسترسی به اینترنت آزاد باشند، مشمول تحریم‌های ایالات متحده نخواهند شد.
ایلان ماسک، مالک شرکت اسپیس ایکس، روز دوم مهرماه ۱۴۰۱ با انتشار توئیتی اعلام کرد که استارلینک را برای ایرانی‌ها فعال می‌کند.
بعدها در دی ماه همان سال ایلان ماسک، در پاسخ به یک کاربر توئیتر (ایکس کنونی) نوشت که حدود ۱۰۰ دستگاه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران فعال شده است.
این خبر پس از آن منتشر شد که روزنامه آمریکایی وال استریت ژورنال در گزارشی اعلام کرد که از ابتدای اعتراضات سراسری در ایران، حدود ۲۰۰ ترمینال ارتباط ماهواره‌ای اینترنتی استارلینک به ایران قاچاق شده است.
در واکنش به حمایت مقامات آمریکایی برای فعال کردن اینترنت ماهواره‌ای در ایران، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی آن را «نقض حاکمیت ایران» خواند و تهدید کرد که این «تلاش‌ها بی‌پاسخ نخواهد ماند».
در همین راستا، جمهوری اسلامی با شکایت از شرکت اسپیس ایکس به اتحادیه جهانی مخابرات، این شرکت را متهم به نقض قوانین سرزمینی خود کرد .
بعدتر در تیرماه ۱۴۰۲، خبرگزاری ایسنا گزارش داد که این اتحادیه، ارائۀ خدمات این شرکت در داخل مرزهای سرزمینی ایران را غیرمجاز دانسته است.
هرچند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران مدعی شد که «هیئت مقررات رادیویی اتحادیه بین‌المللی مخابرات» یا همان RRB، شرکت «اسپیس ایکس» را مکلف به همکاری با جمهوری اسلامی ایران کرده است.
اما بر اساس اسناد منتشرشده در سایت سازمان جهانی مخابرات (ITU) در جلسات یک تا پنج آبان ۱۴۰۲عنوان شده که بنا بر مقررات اتحادیه جهانی مخابرات ارائه سرویس استارلینک نیاز به مجوز دولتی دارد و در حال حاضر به دلیل نبود چنین مجوزی دستگاهای استارلینک موجود در ایران نباید سرویس‌دهی داشته باشند.
در آخرین تحولات پروندۀ ایران علیه استارلینک، حکومت ایران ۷ اسفند ۱۴۰۲ اسناد جدیدی ارائه کرد و خواهان آن شد که استارلینک به محض اطلاع از روشن شدن دستگاه‌هایش در ایران سرویس‌دهی به آن‌ها را قطع کند.
در این اسناد، شرکت اسپیس ایکس در مقام دفاع عنوان کرد که نمی‌تواند موقعیت مکانی دستگاه‌های فروخته‌شده را مدام رصد کند. این دفاعیه اما از سوی ایران رد شده چرا که بنا به شواهد ارائه‌شده، بعد از روشن شدن دستگاه‌های استارلینک در ایران، پیامی با این مضمون که «استارلینک اطلاعات شما را در اختیار دولت و نهادهای نظارتی قرار نمی‌دهد»، به دو زبان فارسی و انگلیسی برای کاربر ظاهر می‌شود.
رسیدگی به این پرونده در ITU هنوز در جریان است و به مرحلۀ تصمیم‌گیری نهایی نرسیده است.
با وجود مخالفت مقامات جمهوری اسلامی، خبرها از ایران حاکی از حضور و فعالیت اینترنت ماهواره‌ای در داخل ایران است؛ فعالیتی که با وجود محدودیت‌ها و مشکلات متعدد هنوز بسیار نوپا و تازه است.
به نظر می‌رسد که این دسترسی از طریق خط‌های قاچاق کالای از پیش موجود در ایران فراهم شده است.
در بررسی نامه‌های هک‌شدۀ دادستانی که در وب‌سایت فیلتربان منتشر شده، نامه‌ای از علی بهادری جهرمی، سخنگو و رئیس شورای اطلاع‌رسانی دولت، خطاب به وزرای اقتصاد و صنعت وجود دارد که در تاریخ ۷ آبان ۱۴۰۱ دربارۀ منع واردات تجهیزات اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به دلیل نقش این ابزارها در اعتراضات و ارتباط افراد با یکدیگر سخن گفته است.
این نامه ورود و راه‌اندازی اینترنت استارلینک را تأیید می‌کند؛ پایانه‌هایی که در دیگر کشورها ثبت می‌شوند و در ایران با صرف مبالغ هنگفتی به دست کاربران رسیده و قابل استفاده می‌شوند.
آیا استارلینک راه‌حل مناسبی برای مشکل اینترنت در ایران است؟
جواب این سؤال در حال حاضر منفی است. استارلینک یک پروژۀ در حال توسعه است و فعلاً با محدودیت‌های فنی متعددی روبه‌روست. نیاز به سخت‌افزارهای به‌خصوص برای راه‌اندازی اینترنت ماهواره‌ای یکی از این محدودیت‌هاست.
هرچند به مرور زمان و با پیشرفت‌های فناورانه در این ماهواره‌ها، موانع لجستیکی همچون نیاز به پایگاه‌های زمینی برای برقراری ارتباط برطرف شده؛ اما این تغییرات به فراگیر شدن این فناوری در ایران دست‌کم در آیندۀ نزدیک کمک چندانی نمی‌کند چرا که همچنان قیمت بالای این خدمات – حتی در صورت قانونی شدن ارائۀ آن در ایران- یکی از مشکلات بزرگ کاربران خواهد بود.
همچنین موانع قانونی چندوجهی بر سر راه حضور این فناوری در ایران وجود دارد. جدال حقوقی ایران با استارلینک در سازمان جهانی مخابرات که در آن جمهوری اسلامی، حضور اینترنت ماهواره‌ای را تنها منوط به قبول قوانین سرزمینی ایران و با مختصات دلخواه خود می‌کند، یکی از این موانع است؛ مختصاتی که بنا به اسناد تنظیم‌شده توسط سازمان تنظیم مقرارت ایران احتمالاً شامل اعمال فیلترینگ و همچنین دسترسی به اطلاعات کاربران در صورت نیاز خواهد بود.
از سوی دیگر و با وجود قوانین مربوط به تحریم‌های بانکی آمریکا علیه ایران، شرایط خرید و پرداخت آبونۀ این سرویس در ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
با همه‌ی این مشکلات طبیعی است که اینترنت ماهواره‌ای نتواند با اپراتورهای داخلی ایران با بیش از هشتاد میلیون کاربر رقابت کند و سهم قابل‌توجهی از کاربران اینترنت در ایران را جذب کند.
اما می‌توان امیدوار بود که به‌واسطه‌ی همین تعداد پایانۀ استارلینک در ایران، دیگر شاهد یک خاموشی کامل اینترنت مشابه آن‌چه در آبان ۹۸ رخ داد، نباشیم.
درحالی‌که جمهوری اسلامی سخت در تلاش است تا اینترنت را با سرعت بیشتری در ایران اصطلاحاً «ملی» کند و دسترسی ایرانی‌ها را به جهان بیرون محدودتر سازد، سناریوهای مختلفی در مورد آیندۀ اینترنت ماهواره‌ای و دسترسی کاربران ایرانی به آن وجود دارد.
یک سناریوی طرفداران حکومت و هواداران وضعیت فعلی اینترنت امیدوار به این است که جمهوری اسلامی منظومۀ ماهواره‌ای خود را به همراه هم‌پیمانانی چون چین و روسیه راه‌اندازی کند.
سناریوی دیگر اما امیدوار است که با پیشرفت این فناوری و با ظهور ابزارهای جدید بتوان اینترنت ماهواره‌ای را بر روی گوشی‌های تلفن همراه در دسترس قرار داد، که این نیز با توجه به محدودیت‌های موجود، یک پروژۀ چندساله برای مردم ایران برای رسیدن به اینترنت آزاد است.
