فناوری در برابر سانسور: نقش جامعه IT در پیشرفت فیلترشکن‌ها
در حالی که دولت اختیارات لازم برای رفع فیلترینگ را ندارد، فعالان حق دسترسی فیلترشکن‌ها را توسعه می‌دهند.
وی‌پی‌ان که در ایران بعنوان فیلترشکن از آن استفاده می‌شود، زمانی نه چندان دور یک ابزار اضافه برای دسترسی به برخی محتواهای خاص و سیاسی در دنیای اینترنت بود، حالا به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده تا جایی که براساس سومین گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران، بیش از ۸۰ درصد مردم برای امور روزمره اینترنتی از آن استفاده می‌کنند و این موضوع به یکی از بحث‌های اصلی نامزدهای ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳ تبدیل شده است؛ از ممنوع بودن و مافیای پشت فیلترشکن تا لزوم مالیات گرفتن از آن و ارایه ابزارهای فیلترشکن تحت نظارت دولت (اینترنت طبقاتی) بخشی از بحث‌های روزمره درباره اینترنت و کیفیت آن در زندگی روزمره مردم است.
در مناظره‌های دور اول انتخابات چهاردهمین دوره ریاست‌جمهوری درباره بهبود وضعیت فیلترینگ، سرعت اینترنت، و دسترسی به سکوهای خارجی وعده‌های بسیاری از سوی شش نامزد این انتخابات داده شد. گستردگی این وعده‌ها واکنش وزیر ارتباطات را به همراه داشت. عیسی زارع‌پور با انتقاد از وعده‌های بدون پشتوانه در مصاحبه‌ای گفت که «تصمیمات» در مورد این موضوعات در جلساتی گرفته می‌شود که «لزوما» رای اکثریت با دولت نیست و نامزدها به فکر پاسخگویی بعد از انتخابات نیز باشند.
پیشتر امیر ناظمی رئیس سازمان فناوری اطلاعات در دولت حسن روحانی نیز طی یادداشتی درباره «سازوکار کارگروه تعیین مصادیق» گفته بود که با اینکه دولت در این کمیته ۶ عضو دارد، در سال ۱۳۹۰ دولت محمود احمدی‌نژاد به توافقی تن می‌دهد که تصمیم درمورد «فیلترینگ» را به کمیته کوچک‌تری سپرده که در آن عملا رای دولت ناچیز است و تاثیرگذاری دولت در مساله فیلترینگ به همین واسطه به شدت کاهش‌یافته‌است.
بدین ترتیب تصمیم‌گیری در مورد فیلترینگ یا در گروه‌های غیر انتخابی مانند شورای عالی فضای مجازی، یا در مواردی شورای عالی امنیت ملی صورت می‌گیرد یا در کارگروه‌هایی که اکثریت با افراد انتصابی است.
از طرفی با گسترش فیلترینگ در ایران، مافیای «وی‌پی‌ان» هم در کشور با جابجایی مالی بزرگی شکل گرفته است.
اما این ابزار که با هدف مبارزه با سانسور حکومتی در ایران پا گرفته بود، طی سالیان گذشته چطور توسط گروه‌های خودجوش از جامعه‌ی آی‌تی توسعه پیدا کرد و به دست کاربران رسید؟
در قسمت نهم پادکست «لایه‌هفتم» با عبور از وعده‌های انتخاباتی درباره رفع فیلترینگ توسط نامزدهای چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، به نقش جامعه فناوری در داخل و خارج از ایران در تهیه ابزارهای دور زدن فیلترینگ پرداختیم. همچنین با معرفی چند وی‌پی‌ان (VPN)، روش‌های اطمینان از امن بودن ابزارها را، به کاربران معرفی کردیم.
تلاش جامعه آی‌تی کشور برای مبارزه با فیلترینگ
پس از آبان ۹۸ و قطعی ده روزه اینترنت در کشور بود که گروهی از فعالان حوزه آی‌تی دست بکار شدند تا با ابداع روش‌هایی به مبارزه با سانسور بپردازند.
به پشتوانه این تجربه، جامعه آی‌تی در جریان جنبش «زن، زندگی،آزادی» تلاش کرد به شکل متمرکزتر و هماهنگ‌تری به یاری کاربران فضای مجازی در ایران بیاید تا بتوانند موانع موجود برای دسترسی به جریان آزاد اطلاعات را دور بزنند.
برخی از متخصصان کامپیوتر و فناوری اطلاعات از داخل و خارج ایران شبکه‌هایی را تشکیل دادند تا بر پایه آن ، وی‌پی‌ان‌هایی امن و مجانی طراحی کنند.
در بازه زمانی مهر ۱۴۰۱ تا دی ماه همان سال ، ابزارهای مختلفی از سوی این متخصصان که بعضا ناشناس هم بودند توسعه یافته است که از آن میان می‌توان به پروژه « مهسا» اشاره کرد که با الهام گرفتن از جامعه ضد سانسور چین توسعه یافت و بعدتر بومی‌سازی شد.
ابزار دیگر اپ یا پروٰژه «هیدی فای» است. هیدی‌فای یک اپلیکیشن «سلف هاست» است. این یعنی شما میتوانید با نصب این ابزار روی سرور خودتان، یک فیلترشکن شخصی را راه‌اندازی کنید.
اپ دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد ، اپ «اوبلیویون»است . این اپ که به روشی کاملا ساده کار می‌کند با زدن یک دکمه فعال می‌شود و می‌توان از آن برای دور زدن فیلترینگ استفاده کرد.
در کنار این تلاش‌های متمرکز، بسیاری هم به طور فردی در خارج از ایران با هزینه شخصی سرورهایی را تهیه کردند و ابزارهای فیلترینگ را در اختیار مردم در ایران گذاشتند؛ تا با توجه به وضعیت اقتصادی سخت و قیمت بالای فیلترشکن‌ها در ایران افراد بیشتری بتوانند به وی‌پی‌ان‌های رایگان و مطمئن دسترسی پیدا کنند.
نقش فعالان مدنی در رساندن ابزارها به مردم
در شرایطی که جامعه متخصصان فناوری اطلاعات توانستند با سرعت دست به طراحی وی‌پی‌ان‌های قابل‌اعتماد بزنند، نقش واسطه‌ها برای معرفی و شناساندن این ابزارها به مردم بیش از پیش احساس می‌شود.
در کشاکش جنبش «زن زندگی آزادی»، بسیاری از تولیدکنندگان این ابزارها مورد هجوم و حمله نیروهای سایبری قرار گرفتند. آنها به این دلیل که در میان جامعه ایرانی شناخته شده نبودند نیاز داشتند که از حمایت و پشتیبانی فعالان مدنی و افراد شناخته شده بهره ببرند.
در کنار بحث اعتماد، خلا روش‌هایی برای تبلیغ و شناساندن وی‌پی‌ان‌های امن و مطمئن نیز احساس شد. جامعه آی‌تی باید می‌توانست ابزارهای تولیدی خود را در دسترس کاربرانی در ایران بگذارد که با فناوری و تکنولوژی‌های روز آشنا نبودند و به‌دنبال این بودند که بتوانند با روش‌هایی امن به جریان آزاد اطلاعات بازگردند.
در اینجاست که حضور فعالان مدنی و افراد شناخته شده، بعنوان کسانی که می‌توانند با معرفی این ابزارها به جامعه نقش واسط را ایفا کنند، احساس می‌شود.
چطور می‌توان مطمئن شد که یک وی‌پی‌ان امن است؟
چالشی اساسی که پیش روی کاربران در استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ قرار دارد، محک زدن امنیت وی‌پی‌ان‌هایی است که بدست‌شان می‌رسید.
فعالان حوزه آی‌تی تاکید می‌کنند که یکی از نشانه‌های وی‌پی‌ان‌های امن، کد منبع باز آنها است که بیانگر شفافیت حداقلی در پروسه تولید آن است و اجازه می‌دهد که متخصصان بتوانند کدها را بررسی کرده و درباره محصول بیشتر بدانند.
سند حریم خصوصی این محصولات و نرم‌افزارها هم بسیار مهم است. باید بررسی شود که سازندگان این ابزارها در قبال داده‌های کاربران چه سیاستی را دنبال می‌کنند و نحوه پردازش داده‌های کاربران به‌صورت واضح و شفاف چگونه‌است.
نکته ضروری دیگر در مورد این ابزارها، آپدیت و به‌روز رسانی منظم و مرتب این ابزارها با توجه به تکنولوژی روز است تا در کمترین زمان ممکن اجازه رفع مشکلات امنیتی را به سازندگان آن بدهد.
قدم مفید دیگر این است که رسانه‌ها و گروه‌هایی که امکان تولید و پخش گسترده محتوای چند رسانه‌ای را دارند، دستورالعمل این ابزارها را به صورت ویدیو و یا مجموعه‌های تصویری با بیانی ساده به کاربران آموزش دهند.
