در ماه گذشته، ابزارهای پایش شبکه ۶۸۰ ساعت اختلال اینترنت در ایران را در قالب ۶۰ مورد، نشان داده‌اند؛ اختلال‌هایی که بخش عمده آن‌ها در نیمه دوم ماه (۲۴ مرداد تا ۹ شهریور) و عمدتا در ساعات اوج مصرف رخ داده‌اند و دیتاسنترها همچنان در صف اول بیشترین اختلال‌ها قرارداشتند. هرچند بسیاری از اختلال‌ها از نظر جغرافیایی محدود به یک شهر بوده‌اند اما نزدیک به یک‌چهارم آن‌ها ابعادی وسیع‌تر داشته و همزمان چندین استان از جمله تهران، زنجان، کردستان، لرستان، قم، ایلام و گلستان را درگیر کرده‌اند.
علاوه بر این اختلال‌ها، اختلال‌های گسترده در سامانه موقعیت‌یابی جهانی (GPS) نیز از زمان آغاز جنگ ۱۲ روزه همچنان پابرجاست و مستقیما بر معیشت و هزینه‌های روزمره مردم اثر گذاشته است. این داده‌های فنی وقتی در کنار مجموعه‌ای از گزارش‌های رسمی و تخصصی قرار می‌گیرند، تصویر کامل‌تری از وضعیت اینترنت ایران به دست می‌دهند.
در ماه گذشته مجموعه‌ای از گزارش‌های رسمی و تخصصی از گزارش پنجم انجمن تجارت الکترونیک که تصویری از کیفیت پایین خدمات و سیاست‌گذاری‌های محدودکننده ارائه می‌دهد، تا گزارش رگولاتوری درباره روند کند توسعه زیرساخت‌های ارتباطی، گزارش شرکت ارتباطات زیرساخت در مورد تهدیدهای امنیتی و حملات سایبری و نهایتا گزارش ایران‌تلنت و اتاق بازرگانی که پیامدهای مستقیم این وضعیت را بر کسب‌وکارها و اقتصاد دیجیتال کشور نشان می‌دهد منتشر شدند. این گزارش‌ها در کنار تصمیمات و اتفاقات ماه اخیر در حوزه اینترنت ایران، مانند چیدن قطعات یک پازل است که برآیند آن، اینترنتی است که نه کیفیت دارد، نه توسعه پایدار، نه امنیت کافی و نه توان پشتیبانی از اقتصاد دیجیتال.
یافته‌های کلیدی:
- اختلالات گسترده و مداوم: در ماه گذشته ۶۰ مورد اختلال اینترنتی ثبت شد که بیشترشان در ساعات اوج مصرف رخ داد. نزدیک به یک‌چهارم این موارد چندین استان را همزمان درگیر کردند. تنها در پنج روز (۳۰ مرداد تا ۳ شهریور) ۶۳۱ ساعت اختلال اینترنت گزارش شده است.
- بحران اینترنت در شهرستان‌ها و آموزش مجازی: همزمانی قطع اینترنت و برق در شهرستان‌ها وضعیتی بحرانی‌تر از تهران ایجاد کرده است. پیش‌بینی می‌شود با آغاز آموزش مجازی در مهرماه، به دلیل نبود اینترنت پایدار و قطع برق، با معضلی جدی‌تر از دوران کرونا روبه‌رو خواهیم بود.
- اینترنت بی‌کیفیت و ادامه فیلترینگ: گزارش پنجم انجمن تجارت الکترونیک تأیید می‌کند که کیفیت پایین اینترنت ایران نتیجه فیلترینگ و سیاست‌های داخلی است. ایران از نظر سرعت در رتبه ۸۴، از نظر اختلال در رتبه ۹۲ و از نظر محدودیت‌ها در رتبه ۹۹ قرار دارد؛ جایگاهی نزدیک به قعر جدول جهانی. پاسخ مسئولان همچنان تکرار وعده رفع فیلترینگ است.
- توسعه کند زیرساخت‌ها و آفت خودتحریمی: ضریب نفوذ اینترنت ثابت در کشور تازه به ۱۳ درصد رسیده است. اپراتورها به دلیل محدودیت واردات تجهیزات استاندارد به بهانه سیاست بومی‌سازی دچار نوعی «خودتحریمی» شده‌اند.
- آسیب‌پذیری سایبری و نگرانی از امنیت داده‌های شهروندان: گزارش شرکت ارتباطات زیرساخت، از رشد روزانه ۱۰۴ درصدی حملات سایبری نسبت به زمستان خبر می‌دهد، آن هم به پورتال‌های دولتی و درگاه‌های عمومی خدمات. در این شرایط، دولت با جدیت به دنبال پروژه تحول دیجیتال و تجمیع داده‌های شهروندان در دست دستگاه‌های اجرایی است.
- پیامدهای اقتصادی اینترنت بی‌کیفیت: اختلالات اینترنتی ضربه سنگینی به اقتصاد دیجیتال وارد کرده است؛ بیش از ۶۳ درصد شرکت‌های فعال در حوزه خدمات آنلاین و فناوری کاهش نقدینگی را تجربه کرده‌اند.
زیرساخت و دسترسی به اینترنت
از میان ۶۰ مورد اختلال شناسایی‌شده در ماه گذشته، بیشتر آن‌ها در محدوده اختلال‌های متوسط قرار می‌گیرند، که در نمودار زیر در بازه امتیاز ۴۵ تا ۵۵ قرار دارند. این امتیازها بر اساس مجموعه‌ای از شاخص‌ها از جمله تعداد کاربران متاثر، گستره جغرافیایی، میزان اطمینان منبع، مدت زمان اختلال، زمان وقوع، نوع اپراتور، نوع خدمات مختل‌شده و همچنین تأثیر اجتماعی و سیاسی اختلالات دسته‌بندی و تعیین شده‌اند. هر شاخص وزن متفاوتی دارد و بسته به میزان اهمیت و نقشی که در دسترسی کاربران ایفا می‌کند در امتیاز نهایی لحاظ شده است.
از نظر گستره جغرافیایی، بیشترین سهم با ۶۷ درصد مربوط به اختلال‌های محدود به یک شهر بوده‌اند. در مقابل، ۲۵ درصد از اختلال‌ها همزمان چند استان از جمله تهران، زنجان، کردستان، لرستان، قم، ایلام و گلستان و … را درگیر کرده و گستره وسیع‌تری داشته‌اند.
بیش از ۷۰ درصد اختلال‌ها در نیمه دوم ماه، یعنی بین ۲۴ مرداد تا تا ۹ شهریور، رخ داده‌اند. هرچند تعداد اختلال‌ها در هفته سوم و چهارم برابر است، اما مدت زمان آن‌ها در هفته سوم به‌مراتب بیشتر بوده؛ به‌طوری‌که تنها در فاصله ۲۴ تا ۳۰ مرداد، ۶۳۱ ساعت اختلال گزارش شده است.
همچنین از منظر «تعداد کاربران متاثر» که در این گزارش به سه مقیاس کوچک (کمتر از ۵۰۰ هزار کاربر)، متوسط (بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون کاربر) و بزرگ (بیش از یک میلیون کاربر) تقسیم شده‌اند، بیش از ۷۰ درصد سهم اختلال‌ها در مقیاس کوچک رخ داده‌اند.
از نظر سهم اپراتورهای مختلف از اختلال‌های اینترنت، بیشترین سهم مربوط به دیتاسنترها با ۷۶ درصد است و بعد از آن اینترنت ثابت خانگی یا سازمانی قرار دارد. شبکه‌های موبایل تنها ۱.۷ درصد از کل اختلال‌ها را به خود اختصاص داده‌اند؛ هرچند این سهم کوچک است اما اهمیت بالایی دارد چرا که اختلال در شبکه‌های موبایل می‌تواند گروه بزرگی از کاربران را به‌طور همزمان تحت تاثیر قرار دهد.
در ماه گذشته، بیشترین سهم اختلال‌ها در ساعات اوج مصرف شامل ساعت‌های کاری و شامگاه که بیشترین فشار روی شبکه وجود دارد، رخ داده است. این موضوع نشان می‌دهد که کیفیت خدمات در زمان‌های پرتقاضا به شدت کاهش یافته و کاربران بیشتری درگیر اختلال شده‌اند. در مقابل، ۴۳ درصد از اختلال‌ها در ساعات غیر اوج مانند نیمه‌شب و بامداد که میزان استفاده کاربران کمتر است، رخ داده‌اند که گرچه سهم کمتری دارند، اما ضعف پایداری شبکه حتی در زمان‌های کم‌مصرف را نشان می‌دهند.
آینده اینترنت ایران در آیینه گزارش‌های رسمی
سیاست‌های محدودکننده، عامل اصلی سقوط کیفیت اینترنت ایران
گزارش پنجم کیفیت اینترنت در ایران؛ از سوی انجمن تجارت الکترونیک تهران تایید می‌کند که کیفیت پایین اینترنت در ایران ناشی از سیاست‌های داخلی و فیلترینگ است. بر اساس این گزارش اینترنت ایران همچنان کند، پر اختلال و محدود است و در رتبه ۹۷ از میان ۱۰۰ اقتصاد اول جهان قرار گرفته است. رتبه ایران در کیفیت اینترنت از منظر سرعت ۸۴ از ۱۰۰، از منظر اختلال ۹۲ از ۱۰۰، از جایگاه محدودیت ۹۹ از ۱۰۰ است. اعدادی که به تنهایی گویای توسعه کند زیرساخت‌های فناوری کشور و روند فزاینده محدودیت‌ها و اختلال‌هاست.
بنابر داده‌های این گزارش اینستاگرام همچنان پرکاربردترین شبکه اجتماعی است به نحوی که انتخاب ۶۳٪ کاربران و بستر اصلی درآمد ۶۰٪ از کسب‌وکارهای آنلاین در ایران است. پلتفرمی که همچنان مسدود و فیلتر است. بنابراین جای تعجب نیست که ۸۶٪ کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند؛ در جوانان زیر ۳۰ سال این رقم به ۹۳٪ رسیده است. این گزارش می‌گوید در کنار استفاده از فیلترشکن، استفاده از اینترنت استارلینک هم رو به افزایش است. به نظر می‌رسد تدوین قوانینی مانند جرم‌انگاری استفاده از استارلینک هنوز توانسته کاربران را از استفاده از این روش باز بدارد.
این گزارش همچنین سیاست «ایران‌اکسس» (مسدود بودن سایت‌های داخلی برای کاربرانی از خارج کشور) را سیاستی ناکارآمد و پرهزینه توصیف می‌کند. سیاستی که جمهوری اسلامی در زمان بحران‌ها مانند آنچه در جنگ ۱۲ روزه شاهد آن بودیم، برای فرار از حملات سایبری به آن روی آورد و هنوز هم بسیاری از وبسایتهای دولتی حتی با گذشت دو ماه از آتش بس، ایران‌اکسس هستند.
در تایید گزارش انجمن تجارت الکترونیک گزارش‌های بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد معضل قطع اینترنت همراه با قطع برق در شهرستان‌ها در مقایسه با تهران، به بحران جدی‌تری تبدیل شده است.
علاوه بر این، بیانیه بیش از ۱۰۰ استارتاپ پیشروی اقتصاد دیجیتال ایران و همچنین انجمن روابط عمومی ایران، قابل توجه است. استارتاپ‌ها، با امضای بیانیه‌ای مشترک خواستار پایان سیاست‌های محدودکننده اینترنت و مطالباتی از این دست شدند:
- رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وبسایتهای آموزشی و مهارتی
- افزایش سرعت و پهنای باند بین‌الملل
- رفع محدودیت پروتکل‌های نوین اینترنتی مانند HTTP/3 و IPV6
قابل توجه است مدیرعامل شرکت زیرساخت با نادیده گرفتن اختلالات گسترده پروتکل IPV6 از ۲۳ خردادماه همزمان با آغاز جنگ ۱۲ روزه تا حوالی اواخر تیرماه، با استناد به داده‌های ۷ روزه کلاد‌فلر مربوط به بازه ۱۶ تا ۲۲ مردادماه، وجود این محدودیت‌ها را در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس انکار کرده است.
یکی از دلایل بحران وضعیت اینترنت در ایران در دیدار وزیر ارتباطات با مدیران اپراتورها مشخص شد و آن «خودتحریمی» اپراتورهاست. در آن دیدار که بعد از ضرب‌العجل مجلس به وزیر برای بهبود کیفیت اینترنت برگزار شد، مشخص شد که «کمبود انرژی و قطعی‌های مکرر برق» یکی از دلایل کاهش کیفیت اینترنت در ایران است.قطعی‌هایی که فقط در نیمه اول سال جاری بیش از دو هزار بار در مراکز مخابراتی رخ داده است.
آن‌ها توضیح دادند که باتری‌های داخلی برای پایداری شبکه کیفیت لازم را ندارند و واردات باتری و مودم خارجی به‌بهانه «حمایت از تولید داخل» هم دست آن‌ها را بسته است. مقایسه سرعت یک مودم داخلی (حداکثر ۴ مگابیت) با مودم خارجی (۱۱۵ مگابیت) نشان می‌دهد این سیاست به معنای خودتحریمی مضاعف است. بیش از ۱۱۰ هزار دکل فعال در کشور وجود دارد اما کمتر از نیمی از آن‌ها نسل چهارم هستند؛ ناگفته نماند بخشی از همین دکل‌ها در ۲۱ مردادماه توسط شهرداری به استناد ماده ۱۰۰ در حال جمع‌آوری بودند و پس از بالا گرفتن اعتراض‌ها، دستور توقف موقت این اقدام صادر شد. کارشناسان هشدار می‌دهند که جمع آوری دکل‌ها به دلیل ضعف در طراحی اولیه شبکه، اتصال کاربران را به تسل‌های قدیمی‌تری مانند 2G و 3G تنزل می‌دهد. همچنین فشار مضاعفی بر دکل‌های اطراف ایجاد می‌کند و به افت سیگنال، قطعی تماس‌ها و کاهش سرعت اینترنت منجر می‌شود.
دولت چهاردهم در حوزه اینترنت اما همچنان به جای اقدام برای رفع موانع، وعده تکراری «رفع فیلترینگ» را مطرح کرد. رییس دفتر رییس‌جمهوری، حاجی‌میرزایی، شرط اصلی رفع فیلتر پلتفرم‌های خارجی را «حضور رسمی و تبعیت از قوانین داخلی ایران» عنوان کرد و از مذاکرات متعدد در این زمینه خبر داد. شروطی که در وضعیت تحریم کنونی و احتمال فعال شدن مکانیزم ماشه، «غیر‌قابل تحقق» به نظر می‌رسد.
وضعیت توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و سیاست‌های بومی‌سازی
به رغم بحران‌های متعدد در حوزه کیفیت اینترنت، گزارش سازمان تنظیم مقررات از بهار ۱۴۰۴ نیز از کندی توسعه زیرساخت‌های ارتباطی کشور خبر می‌دهد.
در حالیکه «اینترنت همراه» با ضریب نفوذ بیش از ۱۴۰ درصد همچنان پیشتاز است، ضریب نفوذ «اینترنت ثابت» با رشدی بسیار کند تازه به ۱۳ درصد رسیده است. اینترنت ثابت ستون فقرات اقتصاد دیجیتال است و اگر رشد نکند، بخش‌هایی مثل آموزش آنلاین، خدمات سازمانی یا کسب‌وکارهای مبتنی بر پهنای باند بالا دچار محدودیت خواهند شد.
از سوی دیگر گزارش می‌گوید تنها حدود ۱۵۸ هزار خانوار جدید تحت پوشش فیبر نوری قرار گرفته‌اند. بنابراین با وجود وعده وزیر ارتباطات مبنی بر توسعه فیبرنوری همچنان شاهد پیشرفت بسیار کند فیبرنوری در کشور هستیم و راهکارهایی مانند راه‌اندازی کارخانه فیبر نوری ایرانی در ونزوئلا که وزیر ارتباطات آن را بخشی از سیاست «دیپلماسی فناوری» ایران در آمریکای لاتین معرفی کرده است هنوز دستاورد ملموسی نداشته است.
کندی توسعه اینترنت ثابت، به تعمیق شکاف دیجیتال میان شهرهای بزرگ و مناطق محروم دامن می‌زند و نکته جالب توجه اینجاست که با وجود این وضعیت شایعاتی مبنی بر راه‌اندازی آموزش مجازی از مهرماه در مدارس و دانشگاه‌ها به گوش می‌رسد، با نگاهی به تجربه‌های پیشین آموزش مجازی در کشور، از جمله بازماندن ۶۰۰ هزار دانش‌آموز از تحصیل به دلیل عدم دسترسی به اینترنت و ابزارهای هوشمند در دوران کرونا، پیش‌بینی می‌شود این موضوع این بار با توجه به بحران برق و قطعی اینترنت، به معضل جدی‌تری تبدیل شود.
همزمان با این کندی در توسعه زیرساخت‌های پایدار، وزارت ارتباطات و دولت تمرکز خود را بر پروژه‌های بومی‌سازی سخت‌افزار و نرم‌افزار قرار داده‌اند. در مرداد ۱۴۰۴ دوباره موضوع سیستم‌عامل بومی موبایل به یکی از محورهای سیاست‌گذاری فضای مجازی در ایران تبدیل شد. بر اساس موافقت‌نامه ۲۵ ساله ایران و چین، طرف چینی متعهد شده دانش و راهکار تولید سیستم‌عامل موبایل را به ایران منتقل کند و شورای عالی فضای مجازی نیز هدف‌گذاری کرده تا پایان سال ۱۴۰۴ دست‌کم ۲۰ درصد بازار گوشی‌های هوشمند کشور یعنی بیش از سه میلیون دستگاه به سیستم‌عامل بومی مجهز شوند. نسخه‌های آزمایشی بازنویسی‌شده اندروید در حال تست است و قرار است لایه‌های خدماتی و به‌روزرسانی (FOTA) به‌طور کامل از طریق سرورهای داخلی انجام شود؛ رویکردی که آشکارا در راستای سند شبکه ملی اطلاعات و افزایش کنترل بر داده‌ها و رفتار کاربران است.
حملات سایبری؛ بعد دیگر آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها
در حالی که آمارهای رگولاتوری وضعیت توسعه‌ی زیرساخت‌ها و کیفیت دسترسی کاربران را نشان می‌دهد، گزارش تازه‌ی شرکت ارتباطات زیرساخت بعد دیگری از ماجرا را روشن می‌کند: امنیت شبکه و میزان تاب‌آوری آن در برابر حملات سایبری. این گزارش سه‌ماهه نشان می‌دهد که چالش اینترنت ایران تنها به کندی توسعه یا ضعف کیفیت محدود نمی‌شود، بلکه زیرساخت‌های حیاتی کشور نیز پیوسته در معرض تهدیدهای امنیتی قرار دارند. بنابر این گزارش بیش از ۲۱۵ هزار مورد حمله‌های سایبری در بهار ۱۴۰۴ شناسایی شده است. میانگین حملات سایبری روزانه با رشد ۱۰۴ درصدی نسبت به زمستان ۱۴۰۳، به ۲۳۱۳ حمله در روز رسیده است و بیشترین حملات پورتال‌های دولتی و درگاه‌های خدمات عمومی بوده است در حالیکه در زمستان ۱۴۰۳ کسب‌وکارهای اینترنتی و اپراتورهای خدمات اینترنتی اهداف حملات سایبری بوده‌اند.
در عین حال رییس‌جمهوری در ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ با صدور یک ابلاغیه ۸ ماده‌ای، وزارت ارتباطات و سازمان فناوری اطلاعات را بر یکپارچه‌سازی سامانه‌ها، تبادل داده بین دستگاهی و تشکیل پنجره واحد دیجیتال موظف کرد. کمی بعد، سازمان فناوری اطلاعات در گزارشی اعلام کرد که پنجره ملی خدمات دولت هوشمند اکنون بیش از ۶۷ میلیون کاربر دارد و اپلیکیشن احراز هویت دیجیتال «ایران پاس» قرار است امکان استفاده از مدارک الکترونیکی (کارت ملی، شناسنامه، مدارک تحصیلی)، اتصال آدرس قانونی و موقعیت جغرافیایی افراد به سامانه‌های خدماتی را فراهم کند.
اصرار دولت بر تجمیع داده‌ها در شرایطی که زیرساخت‌ها و سامانه‌های دولتی بارها هدف حمله قرار گرفته‌اند، نگرانی‌های زیادی در زمینه امنیت داده‌های شهروندان پدید آورده است.
بازتاب اختلال‌ها در معیشت و زندگی مردم
در نهایت، تمام آنچه درباره کیفیت پایین اینترنت، توسعه کند زیرساخت‌ها، تاب‌آوری زیرساخت‌ها و تهدیدات امنیتی گفتیم، در وضعیت اقتصادی و تاثیر بر معیشت جامعه نمود پیدا می‌کند. گزارشی که ایران‌تلنت با همکاری اتاق بازرگانی تهران منتشر کرده و بر پایه نظرسنجی از بیش از ۷۰۰ مدیر و فعال اقتصادی است، نشان می‌دهد جنگ ۱۲ روزه و اختلال‌های اینترنتی ناشی از آن ضربه سنگینی بر پیکره اقتصاد دیجیتال ایران وارد کرده است.
یکی از بخش‌های مهم این گزارش، وضعیت کسب‌وکارهای آنلاین و حوزه فناوری اطلاعات است که اثرات جنگ را به‌وضوح نشان می‌دهد:
- بیش از ۶۳٪ از شرکت‌های فعال در حوزه فناوری و خدمات آنلاین کاهش نقدینگی را تجربه کرده‌اند؛ رقمی بالاتر از بسیاری صنایع دیگر.
- در دوره پسا‌جنگ، این گروه با ۴۲٪ بهبود در فروش و نقدینگی سریع‌تر از برخی صنایع سنتی به شرایط عادی نزدیک شده‌اند.
- اختلال در اینترنت و زیرساخت‌های ارتباطی یکی از مهم‌ترین موانع ادامه فعالیت این کسب‌وکارها در زمان جنگ گزارش شده است.
- شرکت‌های فناوری و خدمات آنلاین همچنین بیشترین آسیب را از محدودیت‌های دورکاری و قطع ارتباطات متحمل شده‌اند.
این داده‌ها نشان می‌دهد که کیفیت و امنیت زیرساخت‌ها تنها مسأله‌ای فنی یا امنیتی نیستند، بلکه سرنوشت اقتصاد دیجیتال کشور و معیشت میلیون‌ها نفر مستقیماً به آن گره خورده است.