پلتفرم‌های «همسرگزینی» تبدیل به بستری شدند برای تبلیغ ازدواج کودکان. تا جایی که پلتفرم همسریابی «آدم و حوا» و برخی کانال‌هایی که در شبکه‌های پیام‌رسان ایتا یا تلگرام فعال هستند مدت‌هاست که شروع به انتشار پروفایل داوطلبان زیر ۱۸ سال و حتی کمتر از ۱۳ سال کرده‌اند. این در حالی‌ست که تا پیش از این در اکثر این پلتفرم‌ها شرط ساخت پروفایل داشتن حداقل ۱۸ سال سن بود؛ اما به نظر می‌رسد رویه اعمال محدودیت سن برای داوطلبان حداقل در برخی از این پلتفرم‌ها حذف شده است. از جمله در پلتفرم همسریابی «آدم و حوا» که تحقیقات فیلتربان نشان می‌دهد نزدیک به ۱۷ درصد از پروفایل‌های منتشر شده در شش ماهه اخیر در این پلتفرم به افراد زیر ۱۸ سال تعلق دارد.
تبلیغ ازدواج کودکان در پلتفرم‌های همسرگزینی
بر اساس کنوانسیون حقوق کودک، هر فردی تا پیش از پایان ۱۸ سالگی کودک خوانده می‌شود. مواد ۱۹ و ۲۴ همین کنوانسیون دولت‌ها را موظف به حمایت از کودکان در برابر سوءاستفاده، از جمله ازدواج زودهنگام می‌کند. اسناد بالادستی جهانی همچنین در رابطه با محافظت از کودکان در بستر اینترنت مصوباتی دارند از جمله «مناسب‌سازی اینترنت برای کودکان» و «مسدود کردن سایت‌هایی با محتوای غیراخلاقی و نامناسب برای کودکان» به منظور تامین مصلحت کودک (best interest of the child) که با عنوان کنترل والدین یا Parental Control بر اساس الحاقیه کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک مورد اجماع جهانی قرار گرفته‌اند.
جمهوری اسلامی اما به صورت مشروط به کنوانسیون حقوق کودک پیوسته است. بر اساس ماده ۱۴۰۱ قانون مدنی «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.» در پلتفرم همسرگزینی آدم و حوا اما پروفایل‌های منسوب به کودکان دختر ۱۳ ساله یا کمتر نیز منتشر می‌شود.
این پلتفرم‌ها همچنین برای ثبت‌نام از کاربران می‌خواهند فرم‌هایی را پر کنند که سوالات آن می‌توانند مصداق تفتیش عقاید باشند. سوالاتی در رابطه با گرایش سیاسی مانند میزان اعتقاد به ولایت فقیه. سوال‌هایی نیز در رابطه با میزان پایبندی به احکام دینی مانند نماز، روزه و پایبندی به حجاب اسلامی نیز مطرح می‌شود. تمامی کاربران این پلتفرم، بدون دسته‌بندی سنی باید برای ثبت‌نام به تمامی سوالات مربوط به اعتقادات سیاسی و دینی پاسخ بدهند.
پشت پرده تبلیغ ازدواج کودکان در پلتفرم‌های همسرگزینی
برخی یافته‌های فیلتربان نشان می‌دهد که تمامی پروفایل‌های مربوط به داوطلبان کودک در این پلتفرم‌ها واقعی نیستند. برخی از پروفایل‌های منتشر شده در پلتفرم‌هایی مانند آدم و حوا یا برخی از کانال‌های ایتایی، توسط «اداره‌کنندگان» آنها و برای «تبلیغ سبک زندگی اسلامی- ایرانی» و پایین آوردن سن ازدواج ساخته می‌شوند.
مریم صدری، یکی از افرادی که تحت عنوان «تسهیل‌گر» تا چند هفته پیش در مرکز «تسهیلگری و هدفمندسازی ازدواج به روش اصیل و سنتی آدم و حوا» مشغول به کار بود، در رابطه با تبلیغ ازدواج کودکان در این پلتفرم به فیلتربان توضیح داد:
«بسیاری از مطالبی که در وب‌سایت آدم و حوا یا در کانال‌های ایتا منتشر می‌شود، توسط کارکنان این پلتفرم‌ها یا اداره‌کنندگان این کانال‌ها برای بالا بردن آمار مراجعان با سن بهینه برای ازدواج ساخته می‌شوند.»
به گفته او از تیرماه ۱۴۰۲ به دستور حسین اصغری، مدیر مجموعه آدم و حوا، انتشار پروفایل افراد زیر ۱۸ سال تحت عنوان ازدواج اسلامی و سبک زندگی اسلامی- ایرانی در دستور کار گرفت. مریم صدری اضافه کرد که پس از آن نه تنها پروفایل‌های کودکان زیر ۱۸ سال، که حتی ۱۳ سال هم که سن قانونی ازدواج دختران در ایران است، پذیرفته و منتشر شد. او همچنین اضافه کرد که به رغم مخالفت‌هایی درون این سازمان، تسهیل‌گران ازدواج موظف شدند به منظور تبلیغ و ترویج «ازدواج بهنگام» پروفایل‌هایی با این مشخصات را جعل کنند تا آمار کاربرانی که در گروه‌های سنی ۱۵ تا ۱۷ و ۱۳ تا ۱۵ سال هستند، افزایش یابد.
یافته‌های فیلتربان نشان می‌دهد:
- نزدیک به ۱۷ درصد از پروفایل‌های منتشر شده در این پلتفرم به کودکان دختر زیر ۱۸ سال تعلق دارد.
- عمده این پروفایل‌ها متعلق به شهرهای اصفهان، تهران، خراسان رضوی، اردبیل، ایلام و خراسان جنوبی است.
- در این میان ۱۳ مورد پسر زیر ۱۸ سال نیز ثبت نام کردند. پنج نفر از مشهد، دو نفر از اصفهان و تهران، از شهرهای یزد، بروجرد و شیراز نیز هر کدام یک نفر.
- حدود یک درصد از پروفایل‌ها نیز مربوط به کودکان دختر ۱۳ یا ۱۴ سال و حتی یک مورد ۱۱ ساله است. بیشتر این پروفایل‌ها مربوط به شهرهای مشهد، اصفهان، اسفراین، زنجان، طارم و تهران است.
- در پروفایل‌های مربوط به کاربران زیر ۱۸ سال عموما در مقابل وضعیت تحصیلی «ترک تحصیل» یا در برخی موارد «دانش‌آموز» قید شده است.
البته مشخص نیست چند درصد این پروفایل‌ها توسط کاربران واقعی ساخته شده‌اند و چه تعدادی توسط اداره کنندگان این پلتفرم جعل شده‌اند.
محمدحسین اصغری، مدیر اجرایی پلتفرم آدم و حوا، در رابطه با کاربران زیر ۱۸ سال پلتفرمش به خبرگزاری فارس گفته است:
«مجموعه آدم و حوا از خودش اجتهاد نمی‌کند بلکه مجری ماده ۳۷ قانون جوانی جمعیت است که طبق آن سن قانونی ازدواج برای دختران، ۱۳ سال و برای پسران، ۱۴ سال است. بنابراین ما در تکمیل فرم‌ها نمی‌توانیم به برخلاف قانون به دختران و پسران زیر سن قانونی ازدواج اجازه پرکردن فرم ندهیم.»
او البته ادعا کرده است که «تمامی موارد مربوط به افراد زیر سن قانونی برای ازدواج (۱۵ سال برای پسران و ۱۳ سال برای دختران) با اطلاع و توسط خانواده افراد ثبت شده است. هیچ فرمی قبل از اینکه عوامل آدم و حوا با خانواده‌ها گفت‌وگو، آنها را توجیه و صلاحیتشان را احراز کنند؛ ثبت نمی‌شود.»
ارائه محتوای جنسی-اسلامی به بهانه آموزش
پلفترم‌های همسرگزینی همچنین بدون هیچ اخطاری تحت عنوان برنامه‌های آموزشی، «محتوای جنسی» در اختیار تمامی کاربران از جمله کودکان قرار می‌دهند.
در پلتفرم‌های همسرگزینی بخش‌هایی به عنوان آموزش، کارگاه و درس‌گفتار وجود دارد که به صورت صریح به مسائل جنسی البته منطبق با ارزش‌های اسلامی می‌پردازند. در پلتفرم آدم و حوا بخشی به عنوان «اتاق خواب رویایی» یا در پلتفرم «همدم» بخشی به عنوان «محرمیت در دوران نامزدی» وجود دارد که دسترسی به آن پس از پرداخت مبالغی قابل توجه در دسترس تمامی افراد، حتی کودکانی که در این پلتفرم برای همسر گزینی پروفایلی ثبت نکرده‌اند، نیز قرار می‌گیرد.
محتوای جنسی در حالی توسط پلتفرم‌های همسرگزینی در اختیار کودکان قرار می‌گیرد که یکی از ادعاهای شورای عالی فضای مجازی در سال ۱۴۰۰ برای تصویب سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی جلوگیری از دسترسی کودکان به محتوای جنسی بوده است. در این سند که محدودیت‌های ویژه‌ای بر دسترسی کودکان به اینترنت اعمال می‌کند، بر «رده‌بندی کلیه محتوا و خدمات متناسب با سن، جنسیت و ویژگی‌های جسمی و فرهنگی» تاکید شده است. جمهوری اسلامی در رابطه با آموزش جنسی به کودکان همواره موضعی سرسخت داشته تا جایی که یکی از دلایل مخالفت رهبر جمهوری اسلامی با سند ۲۰۳۰ یونسکو نیز همین موضوع بوده است.
زیر سایه پلتفرم‌های همسرگزینی اما محتوای جنسی در اختیار کودکان قرار می‌گیرد.
در شبکه‌های پیام‌رسان داخلی از جمله ایتا شرایط پیچیده‌تر است چرا که حداقل نظارت‌های موجود بر پلتفرم‌ها نیز وجود ندارد. در ایتا کانال‌هایی با محتوای ازدواج موقت، چند همسری و کانال‌هایی با محتوای جنسی وجود دارند.
این در حالی‌ست که پس از راه‌اندازی اینترنت کودکان، سیم‌کارت کودک رایتل، سیم کارت انارستان محصول همراه اول، و سیمبا سرویس کودک و نوجوان توسط ایرانسل، به بهانه محافظت از کودکان در مقابل محتوای منتشر شده در اینترنت، به بازار عرضه شد. نقطه مشترک همه سیم‌کارت‌های کودک، قطع ارتباط مشترکان زیر هجده سال با کل شبکه اینترنت و دسترسی به فهرست مشخصی از خدمات و محتوا به بهانه «صیانت از حقوق کودکان» است.
طرفداران اعمال محدودیت در اینترنت، تحت عنوان «پالایش فضای مجازی»، «فیلترینگ» و ارائه اینترنت کودک، تلاش کردند تا مانع دسترسی آزادانه کودکان به اینترنت شوند. این اقدامات، در حالی صورت می‌گیرد که ماده ۱۳ کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک به‌صراحت بر «حق آزادی بیان کودک، از جمله حق جست‌وجو، دریافت و انتقال اطلاعات و افکار از هر نوع» تأکید دارد. بنابراین این اقدامات، هم در تناقض با ماده ۱۳ هستند و هم با اعمال سیاست‌های تشویقی و سوق دادن کودکان به سمت ازدواج٬ حقوق کودکان را نقض میکنند.
سیاست‌گذاری در خدمت نقض حقوق کودکان
تبلیغ ازدواج در بستر اینترنت از سال ۱۴۰۰ و پس از ابلاغ قانون «جوانی جمعیت و خانواده» شکل رسمی‌تری به خود گرفت.
همزمان سند راهبردی جمهوری اسلامی در فضای مجازی و سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات با تاکید بر هویت و سبک زندگی اسلامی-ایرانی و خانواده‌محوری، به عنوان یکی از ارزش‌های بنیادین حاکم بر راهبرد فضای مجازی کشور، بر تبلیغ ازدواج «زودهنگام» در بستر اینترنت، دامن زدند. در نتیجه این قوانین و اسناد، پلتفرم‌های متعددی برای همسرگزینی در ایران به راه افتاد.
اولین وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌های همسریابی در اواخر دهه ۱۳۸۰ شروع به فعالیت کردند؛ از جمله وبلاگ‌هایی نظیر «مرسی‌دات‌کام» و «سیستم هوشمند همسریابی». «تبیان»، اولین پلتفرم رسمی و مجوزدار همسرگزینی اما در سال ۱۳۹۴ با تایید وزارت ورزش و پلیس فتا تاسیس شد. پس از آن نیز موسسات دیگری از جمله «همدم» به مرور تاسیس شدند. از سال ۱۴۰۰ و با ابلاغ قانون جوانی جمعیت، تعداد این پلتفرم‌ها که عنوان «دارای مجوز رسمی» را یدک می‌کشند، افزایش قابل توجهی یافت.
تبصره ماده ۳۷ قانون جوانی جمعیت وزارت ورزش و جوانان را موظف کرده است که در همکاری با سازمان تبلیغات اسلامی، مجوز «مراکز فعال در امر انتخاب همسر» را صادر کند.
همزمان بند (ب) ماده ۲۸ این قانون، تبلیغات تجاری و محیطی که خانواده‌های کم‌فرزند (دو فرزند یا کمتر) یا تجرد را ترویج کند را در رسانه‌ها از جمله «بستر فضای مجازی» و «شبکه‌های برخط»، ممنوع اعلام کرده است. همچنین به سفارش‌دهندگان تبلیغاتی که خانواده‌های پرجمعیت (سه فرزند به بالا) را نمایش دهند، مشوق‌هایی مثل افزایش زمان پخش داده می‌شود.
بند بعدی ماده ۲۸ نیز تکلیف نظارت بر محتوای منتشر شده در بستر اینترنت در رابطه با «ازدواج بهنگام» و فرزندآوری را بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته است. بنابر این قانون، وزارت فرهنگ و ارشاد باید با همکاری «مرکز ملی فضای مجازی» بر محتوای رسانه‌ای ـ هنری مرتبط با سیاست‌های جمعیتی در فضای مجازی نظارت کند. این دو بند ماده ۲۸ قانون جوانی جمعیت در عمل به معنای همکاری وزارت ارشاد٬ شورای عالی فضای مجازی و سازمان صداوسیما (از طریق سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های تصویری) برای رصد و کنترل محتوایی است که به ازدواج، خانواده و فرزندآوری در بستر اینترنت می‌پردازند. از سوی دیگر مطابق تبصره ماده ۳۷ قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، صدور مجوز مراکز همسریابی باید با همکاری سازمان تبلیغات اسلامی و وزارت ورزش و جوانان انجام شود.
در پی ابلاغ این قانون، تعداد پلتفرم‌های فعال در حوزه همسرگزینی افزایش چشم‌گیری یافت و تا اوایل سال ۱۴۰۴ حدود ۲۰۵ سایت یا پلتفرم همسریابی مجوزدار در کشور فعالیت میکنند.
تا پیش از انتشار پروفایل کاربران زیر سن قانونی در پلتفرم «آدم و حوا»، حداقل آن دسته از وب‌سایت‌هایی که عنوان «دارای مجوز قانونی» را به دوش می‌کشیدند٬ شرط سنی حداقل ۱۸ سال تمام را برای ثبت نام رعایت می‌کردند.
برای ثبت‌نام در تمامی این پلتفرم‌ها نیاز به بارگذاری صفحه‌های شناسنامه (مشخصات فردی و ازدواج/طلاق)، کارت ملی (روی و پشت)، مدارک تحصیلی و شغلی، کارت پایان خدمت (برای مردان) و مدرک محل سکونت (قبض آب/برق حاوی کدپستی) است. بنابراین هیچ کدام از این پلتفرم‌ها نمی‌توانند ادعا کنند که از ثبت‌نام کاربران زیر سن قانونی ناآگاه بوده‌اند.
ثبت‌نام کاربران زیر سن قانونی اما برای این پلتفرم‌ها درآمدزایی دارد. بر اساس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت وزارت کشور، ورزش و جوانان، فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و نهادهای مرتبط موظفند حداقل ۳۰٪ از بودجه حمایتی از سازمان‌های مردم‌نهاد را به برنامه‌هایی اختصاص دهند که به کاهش سن ازدواج، تسهیل ازدواج جوانان، تشویق فرزندآوری و استحکام خانواده با رویکرد دینی اختصاص دارد. بر اساس لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ تنها همین ردیف از قانون بودجه‌ای معادل ۱۸۰ میلیارد تومان خواهد شد. مریم صدری، در رابطه با نحوه تخصیص این بودجه به فیلتربان توضیح داد:
«پلتفرم‌های همسرگزینی ماهانه گزارش‌هایی در رابطه با ثبت‌نام افراد جدید، ازدواج‌های صورت گرفته در بستر پلتفرم و سن افراد داوطلب به وزارت ورزش و جوانان ارسال می‌کند.»
به گفته او تنها پلتفرم آدم و حوا در اسفندماه سال ۱۴۰۳ بر اساس ثبت‌نام و ازدواج دو گروه زیر ۲۰ سال و زیر ۱۵ سال تحت عناوین «ترویج ازدواج» و «آموزش سبک زندگی اسلامی» ۱۷ میلیارد تومان دریافت کرده است.
موضوع نقض حقوق کودکان در پلتفرم‌های همسرگزینی به صدور اجازه ثبت‌نام محدود نمی‌شود. علاوه بر نقض حقوق کودکان، از منظر جامعه‌شناسی جنسیتی نیز این پلتفرم‌ها، به بازتولید نقش‌های سنتی زنانه از سنین پایین دامن می‌زنند و الگوهای محدودکننده جنسیتی در فضای آنلاین را تقویت میکنند. این بازتولید کلیشه‌های جنسیتی در فضای آنلاین، در سطح سیاست‌گذاری و تربیت رسمی نیز بازتاب دارد؛ چنان‌که کارگروه جهادی کوثر – یکی از زیرمجموعه‌های قرارگاه عدالت تربیتی و نصیب آموزشی برابر در وزارت آموزش و پرورش ایران – با محوریت فعالیت‌های فرهنگی، دینی و آموزشی برای دختران، آشکارا بر «هویت‌بخشی و آماده‌سازی آنان برای ایفای نقش همسری و مادری» تمرکز دارد و در حال حاضر در ۳۲ استان کشور فعال است.
از بهار ۱۴۰۲ ثبت احوال از ارائه آمار مربوط به کودک‌همسری خودداری کرده است. اما بر اساس گزارش‌هایی که رسانه‌ها در دو سال اخیر عمدتاً به نقل از معاونت رییس جمهوری در امور زنان و خانواده منتشر کرده‌اند، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و سیستان و بلوچستان بیشترین آمار کودک همسری را دارند. بررسی پلتفرم‌های همسرگزینی آنلاین اما نشان می‌دهد که تقریبا در هیچ کدام از آنها داوطلبی از استان سیستان و بلوچستان دیده نمی‌شود. عدم حضور کاربرانی از استان سیستان و بلوچستان در این پلتفرم‌ها به غیر از مسائل فرهنگی و سنتی ممکن است به دلیل پایین بودن نرخ نفوذ اینترنت در این استان نیز باشد. بر اساس گزارش منتشر شده در سال ۱۴۰۲ استان سیستان و بلوچستان در تمامی حوزه‌ها از جمله ضریب نفوذ پهن‌باند ثابت و سیار در بدترین وضعیت قرار دارد.