یوتیوب به عنوان یک پلتفرم تاثیر گذار و بستری برای طرح مباحث تاثیرگذار پیرامون سیاست‌های داخلی یا خارجی جمهوری اسلامی، آینده این نظام سیاسی و آینده ایران بدون یا با این رژیم ظاهر شده است. یوتیوب از سال ۲۰۰۶ به طور رسمی در ایران مسدود شده است، بنابراین کاربران برای دسترسی به آن مجبور به دور زدن محدودیت‌ها با استفاده از فیلترشکن یا سایر ابزارها هستند. علاوه بر این، سیاست ایران در قیمت‌گذاری و تفکیک ترافیک داخلی و بین‌المللی اینترنت باعث شده که دسترسی به پلتفرم‌های خارجی پرهزینه و کند باشد. با وجود این موانع، ترافیک یوتیوب در ایران به طور قابل توجهی افزایش یافته است که نشان‌دهنده جذابیت گسترده آن به عنوان یک فضای خلاقانه و همچنین منبعی مستقل برای اطلاعات است.
بر اساس گزارش شفافیت گوگل، ترافیک یوتیوب از ایران از ژانویه ۲۰۲۳ به طور مداوم افزایش یافته است. تحقیقات انجام‌شده توسط «مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران» (ایسپا) نشان می‌دهد که ۵۰.۴ درصد از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی و ۸.۵ درصد از ایرانیان بالای ۱۸ سال از یوتیوب استفاده می‌کنند. نسل زد پیشتاز در استفاده از اینترنت است و روزانه بین سه تا شش ساعت را به جستجوی اخبار اجتماعی، علمی، فناوری و اقتصادی اختصاص می‌دهد. همچنین، تولید و تماشای محتوای فارسی در یوتیوب پس از کاهش شدید در پاییز ۲۰۲۲ دوباره افزایش یافته است.
از میدان نبرد سیاسی تا جوامع دیجیتالی متنوع
رسانه‌های اجتماعی در ایران در سال‌های اخیر دچار تحول چشمگیری شده‌اند و از بستری برای مباحث انتخاباتی به فضایی برای طرح مسائل روز کشور تبدیل شده‌اند. در بین پلتفرم‌های پیام رسان و شبکه‌های اجتماعی توییتر، با حدود دو میلیون کاربر ایرانی، همچنان تحت سلطه جناح‌های رادیکال داخل و خارج کشور قرار دارند. اینستاگرام اما با بیش از ۷۰ میلیون کاربر ایرانی، تصویری جامع‌تر از جامعه ایران ارائه می‌دهد و میزبان جوامع متنوعی از جمله کبوتر‌بازان، فال‌گیران، گیمرها و اینفلوئنسرهای نسل زد است که سبک زندگی متفاوت خود را به نمایش می‌گذارند.
در مقابل حاکمیت تلاش کرده است تا با ساخت پلتفرم‌هایی و هدایت کاربران به این پلتفرم‌ها به ترویج گفتمان خود بپردازد. برای مثال، «ویراستی»، نسخه‌ای مشابه توییتر، که تحت سلطه شدید نیروهای رادیکال وفادار به جمهوری اسلامی قرار دارد. ترکیب کاربران ویراستی به صورتی است که کاربران هوادار جمهوری اسلامی (گروهی که در ادبیات رایج در شبکه‌های اجتماعی ارزشی‌خوانده می‌شوند) دیگر پلتفرم‌ها در آن به عنوان اصلاح‌طلب یا مذهبی صورتی برچسب بخورند. به همین ترتیب، جامعه هدف کاربران دیگر پیام‌رسان‌های بومی‌شده یا ساخت داخلی مانند «ایتا» نیز ترکیب مشابهی دارد؛ تا جایی که برخی طنز پردازانه می‌گویند در ایتا، سعید جلیلی رییس‌جمهوری است. بر اساس گزارشی از «صندوق فناوری باز»، ایتا یک پلتفرم ناامن در نظر گرفته می‌شود.
پلتفرم کلاب‌هاوس که در دوران همه‌گیری بیماری کوید-۱۹ در بین کاربران ایرانی محبوبیت قابل توجهی یافته بود، در سال‌هایی ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به یکی از اصلی‌ترین سکوهای بحث‌های سیاسی و اجتماعی تبدیل شد. به مرور اما این شبکه اجتماعی به دلایل مختلفی از جمله پایان محدودیت‌های ناشی از آن همه‌گیری کارکرد خود را از دست داد.
چند وقتی است که اما بسیاری از گفتگوهای جدی پیرامون مسائل اجتماعی-سیاسی به یوتیوب منتقل شده‌اند. چهره‌هایی مانند «مهدی محمودیان»، فعال حقوق بشر، از یوتیوب برای میزبانی برنامه‌هایی مانند «چهارراه جمهوری» استفاده می‌کنند که بر مسائل سیاسی و اجتماعی تمرکز دارد. همچنین گروهی از دانش‌آموختگان دانشگاه شریف با ساخت برنامه «آزاد» به جریان سازی در حوزه‌های مختلف می‌پردازند. این برنامه‌ها اغلب شامل انتقادات تند از جمهوری اسلامی و دولت‌های مختلف و بحث‌هایی درباره آینده ایران پس از این نظام سیاسی هستند. سایر کانال‌ها مانند «گفتگوی آزاد» که لحن محتاطانه‌تری دارد و «اکو ایران» که بر موضوعات اقتصادی متمرکز است، تنوع محتوای یوتیوب را نشان می‌دهند. علاوه بر این، افشاگرانی مانند «یاشار سلطانی»، که بارها به دلیل افشای فساد دولتی بازداشت و زندانی شده است، از یوتیوب به عنوان بستری برای افشاگری استفاده می‌کنند.
همزمان، زنان ایرانی از پلتفرم یوتیوب به عنوان بستری برای مبارزه در جهت کسب آزادی از جمله حق انتخاب آزادانه پوشش استفاده می‌کنند. برای مثال، «پرستو احمدی» یک کنسرت زنده کانال یوتویبی‌اش منتشر کرد که بیش از دو میلیون بازدید داشت. او در ابتدای این کنسرت اعلام کرد: «من پرستو هستم، دختری که می‌خواهد برای مردمی که دوستشان دارم بخواند. این حقی است که نمی‌توانستم از آن چشم‌پوشی کنم…» این هنرمند زن و نوازنده‌های همراه او، پس از انتشار آن کنسرت برای مدت زمانی کوتاه بازداشت شدند. کانال یوتیوبی پرستو احمدی تنها شش ویدئو دارد با این حال میزان بازدید از «کنسرت زنده»ای که در این کانال منتشر شد، نشان از تأثیر قابل‌توجه یوتیوب در بین کاربران ایرانی دارد.
حامیان جمهوری اسلامی نیز از ظرفیت‌های پلتفرم یوتیوب غافل نبودند. برنامه‌هایی مانند «جدال تی‌وی» یا «عصر تی‌وی» از سیاست‌های منطقه‌ای رژیم و به اصطلاح «محور مقاومت» حمایت می‌کنند. کانال‌های دیگری مانند «اخبار سوریه» یا «موسسه مصاف» که توسط «علی‌اکبر رائفی‌پور» نظریه‌پرداز توطئه اداره می‌شود، به انتشار تبلیغات و تئوری‌های توطئه درباره موضوعاتی مانند شیطان‌پرستی، فراماسونری و صهیونیسم می‌پردازند.
یوتیوب به عنوان فضایی برای خلاقیت و آزادی
در حالی که طنز و سرگرمی همچنان در بین محتوای منتشر شده در یوتیوب محبوب‌ترین هستند و توسط خالقانی مانند «پوریا پوتک»، «فرشاد سایلنت» و «آریا کئوکسر» تولید و منتشر می‌شوند، این پلتفرم اکنون میزبان انواع گوناگونی از محتوای تولید شده توسط کاربران ایرانی‌ست. برای بسیاری از ایرانیان، یوتیوب فضایی برای خلاقیت، گفتگو و کسب درآمد است که محدودیت‌های سایر پلتفرم‌ها را دور می‌زند. علی‌رغم هزینه‌های بالای تحمیل شده به کاربران ایرانی به واسطه فیلتر بودن یوتیوب نیاز به خرید فیلتر شکن و پرداخت بیشتر برای پهنای باند خارجی٬باز هم این پلتفرم به دلایل مختلف از محبوبیت قابل توجهی برخوردار است. از جمله امکان درآمدزایی در این پلتفرم.
وضعیت اقتصادی ایران، جایی که نرخ دلار حدود ۹۲,۰۰۰ تومان است، بسیاری از تولیدکنندگان محتوا را به سمت درآمدزایی از یوتیوب سوق داده است. برخی از طریق ارتباطات خارجی به سیستم درآمدزایی یوتیوب دسترسی پیدا می‌کنند، در حالی که برخی دیگر از روش‌های جایگزینی مانند اسپانسرشیپ و فروش محصولات استفاده می‌کنند. این استقلال مالی، انگیزه‌ای برای عبور از موانع دسترسی ایجاد کرده است.
یکی دیگر از دلایل افزایش محبوبیت یوتیوب بین کاربران ایرانی، آزادی بیان است. در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، افزایش دسترسی به اینترنت و کاهش نسبی محدودیت‌ها منجر به افزایش میزان تولید محتوای صوتی و تصویری شد. با این حال، پلتفرم‌هایی که سرویس‌های پخش ویدئو درخواستی (VOD) ارائه می‌دهند، تحت نظارت شدید و سانسور سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر (ساترا) قرار گرفتند. همین مقررات دست و پاگیر بسیاری را به سمت تولید و اشتراک‌گذاری مستقل محتوا در یوتیوب سوق داد.
چگونه گوگل می‌تواند کمک کند
شرکت‌های بزرگ فناوری، به‌ویژه گوگل، می‌توانند نقش مهمی در تسهیل دسترسی ایرانیان به یوتیوب ایفا کنند. با اقداماتی مانند لغو تحریم‌های «گوگل کلود» از طریق GL-D2 یا ارائه تخفیف به توسعه‌دهندگان ابزارهای دور زدن فیلترینگ، گوگل می‌تواند هزینه دسترسی به این ابزارها را کاهش دهد. در حال حاضر، تمامی ترافیک ورودی از ایران توسط «گوگل کلود» مسدود شده است که باعث می‌شود خدماتی که روی این زیرساخت‌ها میزبانی می‌شوند، در ایران قابل دسترسی نباشند.
نکته مهم دیگر، حفاظت از کاربران ایرانی است. پژوهش‌های «فیلترواچ» نشان می‌دهد که مقامات ایرانی در حال کار بر روی نسخه‌ای از یوتیوب با قابلیت سانسور داخلی هستند. نسخه مطلوب حاکمیت درخواست‌های کاربران را دریافت می‌کرد، آن‌ها را به یوتیوب ارسال می‌کرد و پس از اعمال سانسور، پاسخ‌ها را به کاربران بازمی‌گرداند. روسیه پیش‌تر طرحی مشابه را اجرا کرده بود.
برای مثال، سایت «Dideo.ir» یک واسطه است که از API یوتیوب برای فیلتر کردن محتوا استفاده می‌کند. «محمد فرزانپور»، یکی از بنیان‌گذاران این سایت، اعلام کرده است که سیستم آن‌ها از هوش مصنوعی برای «فیلترینگ هوشمند» استفاده می‌کند که محتوای مغایر با قوانین کشور را تشخیص و مسدود می‌کند.
بر اساس تحقیقات فیلتربان ، اصطلاح «پلتفرم حاکمیت پذیر» به ایجاد یک نسخه مشابه یوتیوب اشاره دارد که به‌عنوان یک واسطه عمل می‌کند. این واسطه درخواست‌های کاربران را دریافت کرده، آن‌ها را به یوتیوب ارسال کرده و پس از اعمال سانسور، پاسخ‌ها را به کاربران بازمی‌گرداند. روسیه پیش‌تر طرحی مشابه را اجرا کرده بود.
وب‌سایت https://www.dideo.ir/ یکی از ابزارهایی‌ست که برای اعمال سانسور در یوتیوب راه‌اندازی شده است. این وب‌سایت، از API یوتیوب استفاده می‌کند تا به‌عنوان واسطه‌ای بین کاربران ایرانی و یوتیوب عمل کند. این پلتفرم می‌تواند محتوای یوتیوب را به‌صورت سانسورشده به کاربران ایرانی ارائه دهد.
محمد فرزانپور، یکی از بنیان‌گذاران این وب‌سایت، در گفت‌وگو با دیجیاتو، رسانه خبری فناوری در ایران، توضیح داد که سیستم آن‌ها از «فیلترینگ هوشمند» مبتنی بر هوش مصنوعی برای تطابق با مقررات کشور استفاده می‌کند. او در آن گفت‌وگو انتقادات مطرح‌شده در شبکه‌های اجتماعی درباره سانسور را تایید کرد اما اظهار داشت که چنین اقداماتی برای فعالیت پلتفرم در ایران اجتناب‌ناپذیر است.
به گفته فرزانپور، سیستم هوش مصنوعی آن‌ها که به‌صورت داخلی توسعه یافته است، صداها، تصاویر و متون خاصی را که با قوانین حاکم در تضاد هستند شناسایی و فیلتر می‌کند. این مدل به‌طور مستمر یاد می‌گیرد و بهبود می‌یابد و به‌صورت خودکار محتوای علامت‌گذاری‌شده را مسدود می‌کند. او افزود: «اگر اشتباهی رخ دهد، کاربران آن را گزارش می‌دهند و ما آن را برطرف می‌کنیم. در حالی که ما ترجیح می‌دهیم دسترسی نامحدود به یوتیوب در ایران داشته باشیم، معتقدیم که دسترسی جزئی بهتر از نبود هیچ دسترسی است.»
به عنوان مثال، اگر عبارت «خط و نشان رهبر – مستند»، نام مستندی از بی‌بی‌سی فارسی درباره علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، که زندگی سیاسی و سبک حکمرانی او را بررسی می‌کند، جستجو کنید، ویدئو را پیدا نخواهید کرد. در مقابل، جستجوی همین عبارت به‌طور مستقیم در یوتیوب، این مستند را به‌عنوان نتیجه اول در کانال بی‌بی‌سی فارسی نمایش می‌دهد.