نویسنده‌ها: آذین مهاجرین، امیر رشیدی
حریم خصوصی و آزادی زنان ایرانی با استفاده از فناوری‌های جدید مورد استفاده حکومت و به‌ویژه پس از جنبش زن، زندگی، آزادی، به‌طور فزاینده‌ای نقض می‌شود. دولت ایران که سابقه طولانی در استفاده از فناوری‌هایی مانند سیام، تشخیص چهره، خدمات دولت الکترونیک، ابزارهای نظارتی توسعه‌یافته توسط دادستانی دارد، این بار با استفاده از یک اپلیکیشن موبایل در پی نقض حقوق زنان ایرانی است.
این در حالی است که دولت ایران نه تنها از ابزارهای فنی استفاده می‌کند، بلکه سیاست‌هایی را برای جاسوسی از ایرانیان اجرا می‌کند که زنان بار سنگین این اقدامات را به دوش می‌کشند. یکی از این سیاست‌ها «سامانه سنجش سبک زندگی مردم» است که در لایحه «برنامه هفتم توسعه» و با هدف ردیابی هر حرکت شهروندان ایرانی به تصویب رسید.
فیلتربان اپلیکیشن اندرویدی به نام ناظر را به دست آورده است که نیروی انتظامی ایران و داوطلبان تایید شده توسط مقامات ایرانی، از آن برای ثبت گزارش در مورد افرادی که حجاب اجباری را در خودروهایشان زیر پا می‌گذارند، استفاده می‌کند.
تحقیقات ما نشان می‌دهد که این اپلیکیشن در حال حاضر فقط می‌تواند خودروهای با حجاب نامناسب را گزارش دهد. اما تجزیه و تحلیل استاتیک کد آن نشان می‌دهد که با به‌روزرسانی‌های احتمالی در آینده، این برنامه همچنین می‌تواند برای گزارش افراد به دلیل اعتراض، نوشیدن الکل، دور دور و سایر مواردی که دولت آن را مجرمانه می‌داند مورد استفاده قرار گیرد.
ناظر در وضعیت کنونی خود مجموعه‌ای نرم‌افزار است که جنبه‌های مختلف زندگی عمومی و خصوصی را پوشش می‌دهد و بر مشارکت «نیروهای عمومی خودجوش» یا داوطلبانی که به عنوان مجریان حجاب عمل می‌کنند و از اپلیکیشن ناظر برای گزارش متخلفان استفاده می‌کنند، متکی است.
ناظر ابزار مبتنی بر تکنولوژی و برای سرکوب و نظارت است، زیرا به افسران پلیس یا داوطلبان مورد تایید آنها اجازه می‌دهد بدون هیچ نظارت قضایی مستقل تصمیم‌گیری کنند که این موضوع، قوانین بین‌المللی حقوق بشر در مورد دسترسی به یک محاکمه عادلانه را نقض می‌کند.
سیستم ناظر در هیچ فروشگاه اپلیکیشن یا وب‌سایت عمومی در دسترس نیست که این امر تحلیل آن توسط محققان و روزنامه‌نگاران مستقل را دشوار می‌کند. با این حال، ما توانستیم این برنامه را در وب‌سایت پلیس و همچنین در کانالی در پیام‌رسان ایتا پیدا کنیم. این کانال «یا زهرا» نام دارد و متعلق به شخصی به نام محمد یوسفی است.
بر اساس اطلاعات موجود در این کانال، «یا زهرا» بازوی رسانه‌ای شورای راهبردی حجاب است که نهادی نیمه‌رسمی برای ترویج و دفاع از قانون حجاب اجباری در ایران به شمار می‌آید..
براساس تجزیه و تحلیل فنی ما از برنامه، حتی اگر این برنامه به صورت عمومی در ایتا در دسترس باشد، هر کاربر بالقوه و دستگاهش باید قبل از استفاده توسط فراجا تایید و ثبت شود.
اپلیکیشن ناظر همچنین حاوی یک کتابچه راهنمای PDF به نام nazer.pdf است که در درون اپلیکیشن قرار داده شده‌است. با توجه به داده‌های استخراج شده از فراداده این فایل، این فایل در تاریخ 2021:05:10 16:51:07+04:30 (منطقه زمانی افغانستان) در Microsoft Word توسط شخصی به نام نازنین زارع‌زاده ایجاد شده است.
با توجه به اطلاعات این راهنما، تمام هدف این برنامه گزارش کسانی است که حجاب مناسبی ندارند. اما هیچ تعریفی از حجاب مناسب در دستورالعمل اپلکیشن وجود ندارد.
این برنامه به اپراتوری وابسته است که داده‌ها را درون آن وارد می‌کند. به عبارت دیگر، در صورتی که کاربر مجاز، حجاب زنان نامناسب بداند، می‌تواند اطلاعاتی مانند شماره پلاک، ساعت و تاریخ، شهر، مدل وسیله نقلیه و آدرس را وارد کند. قابل توجه است که هیچ فناوری تشخیص چهره در برنامه وجود ندارد و همچنین هیچ فرایندی برای عکس گرفتن از چهره‌ها طراحی نشده است. تنها گزینه عکس‌برداری در برنامه، مربوط به عکس گرفتن از شماره پلاک است.
برنامه ناظر فقط روی شبکه ملی اطلاعات (شما) کار می‌کند؛ یک اینترانت تحت کنترل دولتی که هدف آن جداسازی اینترنت داخلی از شبکه جهانی است. این برنامه تشخیص می‌دهد که آیا فیلترشکن روشن است یا خیر و از کاربر می خواهد آن را خاموش کند. این موضوع نشان می‌دهد که فراجا از افسرانش انتظار دارد برنامه را روی دستگاه‌های شخصی خود اجرا کنند و همچنین نشان می‌دهد که پلیس آگاه است که این افسران از فیلترشکن برای دور زدن سانسور اینترنت و دسترسی به وب‌سایت‌های مسدود شده، استفاده می‌کنند.
این برنامه همچنین بررسی می‌کند که آیا به Google.com دسترسی دارد یا خیر، تا آزمایش کند که آیا اینترنت در دسترس است یا خیر. این بدان معنی است که اگر Google.com به هر دلیلی، مانند مشکلات فنی یا حتی قطع اینترنت، مختل شود، برنامه کار نخواهد کرد.
برنامه ناظر از دو API برای انجام عملکردهای خود استفاده می‌کند.
اولین مورد https://nazer.police.ir/nazer/napi است که برای استعلام پلاک استفاده می‌شود.
دومین مورد https://api.neshan.org/v1/ است که برای جستجوی آدرس‌ها در برنامه استفاده می شود. این API توسط نشان ارائه شده است، یک سرویس نقشه و ناوبری داخلی است. این یک سرویس عمومی است که مانند نقشه گوگل، ثبت‌نام و درخواست API در آن برای عموم آزاد است.
همچنین اپلیکیشن ناظر دارای سیستم تیکت پشتیبانی است که کاربر آن می‌تواند در آن سوال ارسال کند و تیم پشتیبانی پاسخگوی آن خواهد بود. در اینجا برخی از سوالات و پاسخ‌هایی که در برنامه یافتیم، آورده شده است:
سوال ۱: چگونه در مورد موتور سیکلت‌ها گزارش می‌دهیم؟
پاسخ ۱: تا کنون ما از گزارش موتور سیکلت پشتیبانی نمی‌کنیم.
سوال ۲: به غیر از پرسنل ناجا (پلیس)، سایر سازمان‌ها این نرم افزار را دارند؟
پاسخ ۲: بله.
سوال ۳: سگ‌های گردانی و آلودگی صوتی نیز افزایش یافته است. آیا امکان ثبت این تخلفات وجود دارد؟
پاسخ ۳: خیر، فقط نقض حجاب ثبت می‌شود.
برنامه ناظر همچنین دارای یک ویژگی مخفی است که به طور بالقوه می‌تواند در به روزرسانی‌های آینده در دسترس قرار بگیرد تا کاربران مجاز بتوانند تا انواع دیگر تخلفات را گزارش کنند، مانند:
- اغتشاشات
- بدحجابی و کشف حجاب
- شرب خمر و رانندگی در مستی
- مزاحمت نوامیس
- آلودگی صوتی
- روزه خواری
- دور دور و پرسه‌زنی
- رفتار خلاف عفت عمومی
برخی از این ویژگی هنوز عملیاتی نشده است. با این حال، نشان می‌دهد که سامانه ناظر دامنه و دستور کار گسترده‌تری نسبت به اجرای حجاب دارد و می‌توان از آن برای نظارت و گزارش هرگونه رفتاری که دولت در آینده آن را نامطلوب یا غیرقانونی تشخیص دهد، استفاده کرد.
تاریخچه پروژه ناظر
طرح ناظر اولین‌بار در اردیبهشت ۱۳۹۸ زمانی مطرح شد که برخی از شهروندان پیامکی از فراجا دریافت کردند مبنی بر اینکه در خودروی خود مرتکب «جرم بدحجابی» شده‌اند و باید در مدت زمان مشخص برای بررسی به پلیس محلی مراجعه کنند. این امر خشم و سردرگمی عمومی را برانگیخت، زیرا بسیاری از مردم ادعا کردند که پیام‌های نادرستی دریافت کرده‌اند. در حالی که طراحان پروژه ناظر ادعا می‌کردند این برنامه برای «تقویت بنیان خانواده» ضروری است. سخنگوی قوه قضاییه در آن زمان به این مسایل اذعان داشت.
با این حال پروژه ناظر با وجود واکنش‌ها و انتقادات مردم متوقف نشد. برعکس، شواهد کنونی نشان می‌دهد که پس از جنبش «زن، زندگی، آزادی» در سال گذشته، دامنه پروژه ناظر گسترش یافته است.