گزارش پیش رو مروری دارد بر فعالیت‌های پلیس سایبری ایران و عملکرد نیروهای امنیتی در فضای مجازی در بازه‌ای سه‌ماهه از نیمه‌ی تیرماه تا هفته ابتدایی مهر ۱۴۰۲، با تمرکز ویژه بر دستگیری گسترده فعالین فضای مجازی در سراسر کشور.
این دستگیری‌ها به طور مشخص در روزهای منتهی به سالگرد مرگ مهسا امینی در بازداشت پلیس گشت ارشاد و ظاهرا با هدف جلوگیری از تجمعات مردمی و هماهنگی فعالیت‌ها انجام گرفت.
در همین راستا دست کم ۳۲ تن از اعضای خانواده کشته‌شدگان خیزش سراسری سال گذشته توسط نیروهای امنیتی احضار یا بازداشت شدند. بنا به اخباری که به دست فیلتربان رسیده است، تعداد قابل توجهی از این خانواده‌ها در زمان بازداشت از برگزاری و شرکت در مراسم سالگرد عزیزانشان منع شده‌اند. همچنین با تهدید به بازداشت مجدد از آن‌ها خواسته شده که از هرگونه «فعالیت در فضای مجازی» خودداری کنند.
در روزهای منتهی به سالگرد اعتراضات سراسری در ایران، تعداد قابل توجهی از فعالان سیاسی، فرهنگیان برجسته، هنرمندان، ورزشکاران و شهروندان از طریق انتشار پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی حمایت خود را از جنبش اعتراضی اعلام کردند، که در برخی موارد با واکنش سریع نیروهای امنیتی مواجه شدند.
برپایه‌ی وسعت و سرعت دستگیری‌ها و احضار‌های حضوری و تلفنی -که گاهی تنها لحظاتی پس از انتشار این مطالب توسط کاربران در فضای مجازی رخ داده است- برخی کاربران فضای مجازی درباره‌ی استفاده‌ی نیروهای امنیتی از تکنیک‌های نظارتی نوین و الگوریتم‌های پیچیده‌ای برای ردیابی فعالیت‌های کاربران و سرکوب مخالفان در فضای دیجیتال به گمانه‌زنی پرداختند. هرچند فیلتربان به طور مستقل نمی‌تواند چنین ادعایی را تایید کند.
در همین فاصله زمانی، قانون حمایت از حجاب و عفاف که در گزارش پیشین این مجموعه شرح کاملی بر آن نوشتیم، با رای مجلس و برای یک دوره‌ی آزمایشی سه‌ساله به اجرا درآمد. قانونی که دست‌آویز پلیس اخلاقی برای تشدید برخوردها با هواداران پوشش اختیاری و زنان و دخترانی شد که از پوشیدن حجاب در فضای مجازی سرباز زده‌اند.
این برخوردها تعدادی از هنرمندان زن سرشناس سینما و تئاتر ایران را نیز در برمی‌گیرد که به تأسی از خیزش سراسری سال گذشته، به ویترین هنجارهای جدید جامعه ایران در زمینه پوشش اختیاری بدل و در مجامع عمومی و هنری بدون حجاب ظاهر شدند. کنشی که شماری از نامتعارف‌ترین احکام قضایی نظیر ممنوعیت از فعالیت مجازی و اجبار به گذراندن دوره‌های طولانی روان‌درمانی «به علت رفتار هنجارشکنانه» را برای آن‌ها به همراه داشت.
یکی دیگر از رویدادهای مهم این دوره، برخورد با شرکت‌های دانش‌بنیان به بهانهی انتشار عکس «بی‌حجاب» کارکنان آن‌ها در فضای مجازی بود. امری که به تعطیلی و پلمب چند روزه‌ی تعدادی از این کسب و کا‌رهای آنلاین انجامید.
احضار و تهدید خانواده کشته‌شدگان
در سالی که گذشت برخی از خانواده‌های کشته‌شدگان خیزش سراسری، همین فضای مجازی محدود را بستری برای تظلم‌‌خواهی، جستجوی عدالت و یاد کردن از عزیزانشان یافته بودند. این خانواده‌ها در آستانه‌ی سالگرد کشته‌شدن فرزندانشان تحت فشارهای امنیتی شدیدی قرار گرفتند.
کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان گزارش کرده است که تنها در یک‌ماه منتهی با سالگرد مهسا-ژینا امینی یعنی از ۲۶ مرداد تا ۳۱ شهریور ماه، دست کم ۳۲ نفر از اعضای خانواده‌ی کشته‌شدگان سال گذشته بازداشت شده‌اند.
برخی از این خانواده‌ها پس از آزاد شدن و به شرط ناشناس ماندن در گفتگو با فیلتربان عنوان کرده‌اند که در زمان بازداشت یا حین بازجویی درباره‌ی «هرگونه فعالیتی در فضای مجازی» در آستانه سالگرد جنبش سراسری هشدار دریافت کرده‌اند.
آژانس خبری کردپا نیز اخباری مشابه از پیرانشهر و مهاباد درباره ممانعت از فعالیت خانواده کشته‌شدگان در فضای مجازی منتشر کرده است.
دستگیری گسترده فعالان در فضای مجازی
در آستانه سالگرد اعتراضات سراسری در ایران، نیروهای انتظامی و امنیتی جمهوری اسلامی اقدام به بازداشت گسترده فعالان فضای مجازی در سراسر کشور کردند. این بازداشت‌ها با اتهاماتی مانند «تشویش اذهان عمومی»، «تحریک به آشوب» و «اقدام علیه امنیت ملی» صورت گرفته است.
براساس گزارش‌ها، بیش از ۲۰۰ نفر از فعالان فضای مجازی در استان‌های اصفهان، آذربایجان غربی، تهران و گیلان بازداشت شده‌اند. در همین رابطه ، بیش از هفتاد صفحه اینستاگرامی نیز به دلیل انتشار مطالبی که به تعبیر مقامات حکومتی «محرک آشوب» تلقی می‌شود، مسدود و حذف شده‌اند. متاسفانه از هویت و مصادیق اتهامی این شهروندان اطلاعی در دسترس نیست.
سرکوب شدید و سریع افراد مشهور و فعالین شناخته‌شده
در دو روز منتهی به سالگرد مهسا امینی سرکوب کم‌سابقه‌ای در فضای مجازی فارسی رقم خورد.
در این فاصله زمانی گزارش‌های زیادی از بازداشت، احضار و تهدید تلفنی افراد سرشناس، دانشجویان و کاربران معمولی فضای مجازی توسط نیروهای امنیتی منتشر شد. نکته‌ی غیرمعمول در این رویه، سرعت اقدام نیروهای امنیتی در رصد و شناسایی محتوای همدلانه با جنبش سراسری در آستانه سالگرد مرگ دلخراش مهسا امینی بود.
خواهر هانیه توسلی بازیگر سینما و تئاتر، در صفحه اینستاگرام خود خبر بازداشت او را اعلام کرد و نوشت: «خواهرم هانیه توسلی امشب ساعت ۱۱:۴۵ شب در منزل شخصی‌اش بازداشت و به مکان نامعلومی منتقل شد».
این بازداشت ساعتی بعد از آن اتفاق افتاد که هانیه توسلی روز شنبه همزمان با سالگرد جان‌باختن مهسا امینی، در اینستاگرام خود پستی به یاد او منتشر و از او به عنوان اسطوره یاد کرده بود.
این الگو در روزهای منتج به سالگرد و روزهای پس از آن به دفعات تکرار شد.
صفحه اینستاگرام رسول خادم، قهرمان اسبق کشتی جهان و یکی از بنام‌ترین چهره‌های ورزشی در ایران که سابقه‌ی مدیریت در فدراسیون کشتی و عضویت در شورای شهر تهران را نیز در کارنامه خود دارد، پس از انتشار یک استوری همدلانه به مناسبت سالگرد مهسا امینی از دسترس خارج شد. اعتماد آنلاین به نقل از یکی از نزدیکان او گزارش کرد که «دی‌اکتیو شدن پیج، تصمیم آقای خادم نبوده است».
زینب زمان کنشگر حقوق زنان نیز در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس(توییتر سابق) عنوان کرد که دقایقی پس از انتشار یک استوری در اعتراض به بازداشت هانیه توسلی، با تماس و تهدید بازجوی خود مواجه شده است.
یکی از کنشگران دانشجویی نیز در گفت‌وگو با فیلتربان، از دریافت هشدار تنها لحظاتی پس از انتشار یک پست در صفحه شخصی خود در اینستاگرام خبر داد.
بی‌حجاب، بر فراز آشیانه‌ی فاخته
برخورد با هنرمندان همراه جنبش زن، زندگی آزادی الگویی تکرارشونده در یک‌سال گذشته بوده است. در آخرین مورد افسانه بایگان، لیلا بلوکات و آزاده صمدی که هر کدام به نوعی به پوشش اجباری اعتراض کرده بودند در دادگاه محکوم شدند.
در این میان برچسب غیرقانونی و غیراخلاقی بیماری روحی و شخصیت ضداجتماعی که به این هنرمندان در این احکام اطلاق شد بدیع و بی‌سابقه بود. مطابق با حکم دادگاه، افسانه بایگان و آزاده صمدی علاوه بر مجازات حبس، به مراجعه به مراکز روانشناسی محکوم شدند و لیلا بلوکات علاوه بر ۱۰ ماه حبس تعزیری، ممنوعیت کار در رسانه و ممنوعیت خروج از کشور، به پنج سال ممنوعیت از فعالیت در فضای مجازی حکوم شد.
این احکام با واکنش‌های گسترده‌ای از سوی کاربران فضای مجازی و فعالان صنفی سینما مواجه شده است. بسیاری از کاربران، این احکام را غیرقانونی و توهین‌آمیز دانسته‌اند.
در خبری دیگر مهدی یراحی، خواننده پاپ ایرانی، روز دوشنبه، ۶ شهریور ۱۴۰۲، به دستور دادستان تهران بازداشت شد. این بازداشت در پی انتشار ترانه «روسریتو» توسط یراحی انجام شد که در آن مهدی یراحی بار دیگر با جنبش زن، زندگی، آزادی و مطالبه زنان ایرانی برای آزادی پوشش همراهی کرده بود.
علاوه بر اسامی ذکرشده، هنرمندان بسیاری در یک‌سال اخیر به دلیل انتقاد از پوشش اجباری ممنوع‌الکار شده‌اند و یا مورد پیگرد قرار قضایی گرفته‌اند.
پلمب استارتاپ‌ها به بهانهی بی‌حجابی، نوک کوه یخ
در هفته‌های ابتدایی مردادماه، تعدادی از استارت‌آپ‌های ایرانی به دلیل انتشار تصاویری از کارکنان خود که حجاب اسلامی را رعایت نکرده بودند، با برخوردهای شدید نهادهای مختلف حکومتی مواجه شدند. این رویداد ابتدا در بستر برخورد با بی‌حجابی در فضای مجازی و بازگشت به معیارهای پیش از جنبش مهسا ارزیابی شد.
اما استقبال گسترده از این برخورد میان جناح حاکم و پشتیبان‌گیری آن با حملات شدید نیروهای واپس‌گرا همچون خبرگزاری فارس -وابسته به سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی- و شریعتمداری سردبیر کیهان از پیشامدی گسترده‌تر نشان داشت؛ یک‌دست‌سازی فضای استارتاپی و اولویت‌بخشی تنظیم‌گری بر توسعه، به انگیزه‌ی محدودسازی دایره عمل بخش خصوصی غیر همسو با حاکمیت، در زیست بوم فناوارنه‌ی کشور.
بدین ترتیب و در پی انتشار عکس‌هایی از کارکنان زن شرکت کتاب اینترنتی طاقچه بدون حجاب اجباری، خبرگزاری میزان روز چهارشنبه ۴ مرداد اعلام کرد که برای کارکنان این شرکت پرونده قضایی تشکیل شده است. خبرگزاری‌های مهر و فارس، نزدیک به سپاه پاسداران نیز از قطع همکاری گروه بزرگی از انتشارات نزدیک به حکومت با این شرکت خبر دادند و وبسایت این سکوی فروش کتاب از دسترس خارج شد.
در موردی دیگر، دفتر مرکزی استارت‌آپ «دیجی‌کالا» به دلیل انتشار تصویر یک کارمند زن بدون حجاب، پلمب شد. همچنین، مجوز فعالیت کارگزاری بیمه «ازکی» به دلیل انتشار تصاویری از کارکنان زن این شرکت که حجاب اسلامی را رعایت نکرده بودند، تعلیق شد.
این برخوردها با انتقادات گسترده‌ای از سوی فعالان اقتصادی و اجتماعی مواجه شده است. از طرفی فعالین اقتصادی معتقدند که چنین اقداماتی علاوه بر ایجاد محدودیت‌های بیشتر برای کارآفرینان و کسب‌وکارهای نوپا، به اقتصاد دیجیتال کشور نیز آسیب می‌زند.