انتشار گزارش ماه دسامبر ما مصادف است با دومین سالگرد شلیک موشک به هواپیمای مسافربری اوکراینی پرواز ۷۵۲ به دست سپاه پاسداران که به سرنگونیِ تراژیک هواپیما و کشته شدن ۱۷۶ سرنشین و خدمه آن منجر شد. کاربران رسانه‌های اجتماعی با هشتگ #من_هم_شمعی_روشن_خواهم_کرد یاد قربانیان را گرامی داشتند، اما اینستاگرام اعلام کرد که این هشتگ با «اصول راهنمای استفاده جمعی» در این پلتفرم خوانایی ندارد و متعاقباً کاربرد آن محدود شد. کمی بعدتر شرکت «متا» (فیسبوک) که اینستاگرام به آن تعلق دارد اعلام کرد این تصمیم «اشتباه» بوده و محدودیت استفاده از هشتگ برداشته شد. در گزارش ژانویه ۲۰۲۲ به جزییات این ماجرا خواهیم پرداخت.
در ماه دسامبر عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات به قصد تثبیت ارجحیت‌های وزارتخانه‌اش در نشست علنی مجلس حضور یافت. شورای عالی فضای مجازی نیز نشستی داشت که در آن خدمات اینترنتی ماهواره‌ای مورد بحث قرار گرفت. طرح خطرناک خدمات فضای مجازی هم بار دیگر سرخط خبرها شد گرچه به نظر می‌رسد تا تصویب نهایی آن راه درازی در پیش است.
گزارش ماهانه‌ی مانیتور شبکه‌ها ضمیمه‌ی گزارش کنونی است و تازه‌ترین موارد اختلال‌ها و خاموشی‌های اینترنتی را مستند می‌کند.
جلسه شورای عالی فضای مجازی به ریاست ابراهیم رئیسی
روز ۲۱ دسامبر ۲۰۲۱/ ۳۰ آذر ۱۴۰۰، شورای عالی فضای مجازی جلسه‌ای به ریاستِ رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی برگزار کرد و قطع‌نامه‌های «گسترش خدمات دیجیتال» و «الزامات مرتبط با خدمات اینترنت ماهواره‌ای» را مورد بررسی قرار داد. متن این طرح منتشر نشده و به نظر می‌رسد هنوز به تصویب نهایی نرسیده باشند. در جلسه‌های پیشین نیز شورای عالی موضوع خدمات اینترنت ماهواره‌ای را به بحث گذاشته بود. همانطور که فیلتربان در این باره نوشته، احتمال اینکه خدمات ماهواره‌ای بتواند دسترسی نامحدود به اینترنت بین‌المللی را در کشور محقق کند ناچیز است.
در این جلسه، الحاقیه‌ی تشکیل «ستاد رسانه فضای مجازی» نیز به تصویب رسید. سازمان‌های عضو این ستاد موظف هستند که «به صورت آنلاین با یکدیگر تبادل اطلاعات داشته باشند.» تا کنون خبری درباره‌ی عضویت و هدف‌های این ستاد منتشر نشده است.
تازه‌های طرح خطرناک خدمات فضای مجازی
۲۷ دسامبر / ۶ دی ۱۴۰۰، کمیسیون مشترک ویژه مجلس برای بررسی طرح «حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» (مشهور به «طرح صیانت» که ما اینجا با نام «طرح خدمات فضای مجازی» مشخص می‌کنیم) یازدهمین نشست خود را برگزار کرد. ماه گذشته تصمیم بر این شده بود که بررسی طرح به طور غیرعلنی به مرکز پژوهش‌های مجلس محول شود تا توصیه‌های وزارت اطلاعات در آن ادغام گردد. یکم دی‌ماه مرکز پژوهش‌ها پاسخی را در وبسایت خود منتشر کرد و گفت به مجال بیشتری نیاز دارد تا «اشکالات عدیده»ی طرح را برطرف کند. از جمله این اشکالات، «نقض اصول متعدد قانون اساسی و سیاستگذاری‌های موجود، ابهام و عدم شفافیت در مفاد و فرآیند تقنین طرح [که] منجر به ایجاد بی‌اعتمادی به نظام حکمرانی [می‌شود]، ایجاد ناامنی پایدار در اقتصاد دیجیتال، نادیده گرفتن ملاحظات فنی مرزبانی فضای مجازی، و ترغیب نخبگان به مهاجرت» بود. در نشست کمیسیون مشترک، این پاسخ علنی مورد انتقاد قرار گرفت و رئیس و اعضای کمیسیون مخالفت خود را با انتقادهای مرکز پژوهش‌های مجلس ابراز کردند.
در همین جلسه پیش‌نویس جدیدتری از این طرح، نوشته شده به تاریخ ۵ دی، ارائه شد که عنوان تازه‌ای دارد: «طرح نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی». فیلتربان کماکان به نام «طرح خدمات فضای مجازی» به آن ارجاع می‌دهد تا با گزارش‌های پیشین همخوانی داشته باشد.
پیش‌نویس جدید تفاوت چندانی با نسخه‌های قبلی ندارد و فقط حاوی تغییرات جزئی است. قرار است باز هم در این پیش‌نویس تغییراتی وارد شود. ۸ دی‌ماه اعلام شد این طرح به مرکز پژوهش‌های مجلس باز می‌گردد تا ظرف ۲۰ روز مجدداً مورد بررسی قرار گیرد. در شکل کنونی، «طرح خدمات فضای مجازی» کنترل دولت بر خدمات بین‌المللی را بالا می‌برد و نظارت نیروهای نظامی بر زیرساخت اینترنت داخلی را هم افزایش می‌دهد. بندهای پیشنهادی در این طرح برای حقوق دیجیتال در کشور خطری بزرگ محسوب می‌شوند، از جمله اینکه کاربران را به طور انبوه زیر نظارت دولتی قرار می‌دهد بدون آنکه مکانیسمی برای حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی آنها ارائه دهد. فلیتربان در گزارش‌های آینده بازهم تحولات مربوط به این طرح را مورد دیده‌بانی قرار خواهد داد.
حضور وزیر ارتباطات در جلسه علنی مجلس
روز ۷ دسامبر/ ۱۶ آذر ۱۴۰۰، عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات به صحن علنی مجلس رفت تا در دفاع از برنامه‌های خود پاسخگوی گزارشی باشد که کمیسیون صنایع و معادن مجلس از عملکرد وزارت ارتباطات و فناری اطلاعات منتشر کرده بود. زارع پور به چند موضوع اشاره کرد:
- توسعه شبکه ملی اطلاعات «محور تمام فعالیت‌های وزارت ارتباطات» است که به شکل منظم در جلسات هفتگی به وسیله‌ی «شورای راهبری توسعه شبکه ملی اطلاعات» نظارت و پیگیری می‌شود.
- هدف وزارت ارتباطات ترفیع و برتری بخشیدنِ ترافیک داخلی بر ترافیک اینترنت بین‌المللی است. در حال حاضر ترافیک خارجی بیشتر از ترافیک داخلی است. بنا به گفته زارع‌پور، سال گذشته ۷۵% از ترافیک داده‌ها بین‌المللی بود اما امسال این رقم به ۶۵% کاهش پیدا کرده است.
- زارع‌پور گفت برای توسعه‌ی فایبر نوری به ۵۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است و در پنج منطقه‌ی کشور باید مراکز ذخیره اطلاعات (دیتاسنتر) بزرگ و پرسرعت تأسیس شود. همچنین باید ظرفیت شبکه زیرساخت تا سال آینده دو برابر، و برای پروژه فایبر نوری سه برابر شود.
- تا پایان سال ۱۴۰۱ تعداد ۷۵۰۰ روستای بالای ۲۰ خانوار به شبکه اینترنت متصل خواهند شد.
با آنکه کابینهی رئیسی به شدت از کابینهی پیشین انتقاد می‌کند اما باید اذعان کرد که در همان هشت سال ریاست جمهوری حسن روحانی، شبکه ملی اطلاعات علی‌رغم مشکلات مالی و فنی و سیاسی، پیشرفت چشم‌گیری داشت. وزارت ارتباطات زیر نظر زارع‌پور هم در ادامه‌ی همان مسیر جلو می‌رود هرچند که محدودیت‌های مالی ادامه دارد. با این حال، در کابینهی جدید دیگر از موانع سیاسی خبری نیست.
سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی تعیین شد
روز ۱۵ دسامبر/ ۲۴ آذر، ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی امیر خوراکیان را به مقام سخنگوی این مرکز منصوب کرد. خوراکیان جایگاه معاون حقوقی و امور مجلس مرکز ملی فضای مجازی را هم در اختیار دارد.
تمدید مهلت بازپرداخت وام پیام‌رسان‌های داخلی
۲۱ دسامبر/ ۳۰ آذر، وزیر ارتباطات موافقت کرد که مهلت بازپرداخت وام‌هایی که به پیام‌رسان‌های داخلی داده شده بود به مدت شش ماه تمدید شود. این پیام‌رسان‌ها شامل گپ، آی‌گپ، سروش، و بله می‌شوند. این وام‌ها در سالهای ۹۷ و ۹۸ در حمایت از محصولات داخلی به این اپلیکیشن‌ها پرداخت شده بود.
با وجود آنکه پیام‌رسان‌های داخلی به خاطر تعداد کم مشترکان در مقایسه با همتاهای خارجی از سوی برخی مقامات ایرانی شکست خورده تلقی شده‌اند اما باید گفت این اپلیکیشن‌ها جایگاه برجسته‌ای در سیستم کنترل اینترنت و شبکه ملی اطلاعات در کشور دارند.
افزایش پهنای باند شبکه ملی اطلاعات
۳۱ دسامبر/ ۱۰ دی، حمید فتاحی مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در یک مصاحبه اعلام کرد مطابق برنامه‌ریزی پیش‌بینی شده برای سال ۱۴۰۱، ظرفیت «لایه هسته شبکه ملی اطلاعات» به ۲۰ ترابیت بر ثانیه افزایش پیدا خواهد کرد.
از فتاحی در مورد اختلال‌های سنگین اینترنت در ماه‌های اخیر سوآل شد. این اختلال‌ها بنا بر برخی گزارش‌ها و ادعای شرکت‌های خدمات اینترنتی به سبب تصمیم شرکت ارتباطات زیر ساخت دایر بر عدم صدور مجوز خرید پهنای باند رخ داد. فتاحی این گزارش‌ها را تکذیب کرد و گفت برای تأمین پهنای باند مورد نیاز کشور «پروتکل عادی» رعایت شده است.
اشاره کنیم که در پایان سال ۲۰۲۱ (آذر و دی ۱۴۰۰) کاربران ایرانی خبر از اختلال‌های گسترده در اینترنت دادند که به ویژه در دسترسی به وی‌پی‌ان‌ها و پلتفرم اینستاگرام مشهود بود. اینستاگرام از معدود پلتفرم‌هایی است که هنوز در ایران فیلتر نشده است. مقامات دولتی در این باره یا سکوت کردند یا دست به انکار زدند و اخبار مربوط به کُندی عمدی و پایین کشیدن سرعت اینترنت را ــ که در گزارش‌های قبلی مانیتور شبکه‌های فیلتربان مستند شده بود ــ تکذیب کردند.
همکاری ایرانسل و شهرداری کرمانشاه برای توسعه خدمات شهر هوشمند
۲۸ دسامبر/ ۷ دی، شبکه موبایل ایرانسل و شورای شهر کرمانشاه به منظور گسترش کابل‌های فایبر نوری و زیرساخت لازم برای توسعه خدمات شهر هوشمند تفاهم‌نامه‌ای امضا کردند. خدمات شهر هوشمند شامل خدمات دیجیتال است که باعث بهینه سازی مدیریت فضای شهری می‌شود ــ از ترافیک و نقل و انتقال شهری گرفته تا خدمات آب و برق و جمع‌آوری پسماند و زباله تا تسهیلات مدرسه‌ها و بیمارستان‌ها و غیره.
برنامه ریزی برای شهر هوشمند مدتی است که در دستور کار سیاستگذاری‌های ملی و محلی در کشور قرار گرفته است. فیلتربان در نظر دارد یک گزارش اختصاصی در باره توسعه شهرهای هوشمند و تأثیر آنها بر حریم خصوصی و امنیت شهروندان منتشر کند.
پیوستن وزیر ارتباطات به رسانه‌های اجتماعی داخلی و خارجی
۱۳ دسامبر/ ۲۲ آذر، جمال هادیان رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات در یک توییت تأیید کرد که عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات به عضویت تعدادی از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی در آمده است، از جمله اینستاگرام و لینکدین و اپلیکیشن‌های داخلی مثل بله، ایتا، سروش، روبینو (بخشی از روبیکا)، گپ، و آی‌گپ.
تابستان گذشته در مجلس به هنگام تأیید زارع‌پور برای مقام وزارت، نمایندگان او را به خاطر غیبت از رسانه‌های اجتماعی مورد انتقاد قرار داده بودند. پاسخ زارع‌پور آن بود که او از حضور «رسمی» در رسانه‌های اجتماعی اجتناب می‌ورزد و ترجیح می‌دهد «وزیر برقراری ارتباطات مردم با یکدیگر باشد تا وزیر رسانه!» او گفته بود چندان «اهل رسانه» نیست و برای رسانه‌های اجتماعی «وقت ندارد.» به ویژه اصرار داشت که در توییتر حساب رسمی باز نکند و گفته بود در شبکه‌ای از لحاظ قانونی ممنوع شده عضو نخواهد شد ــ توییتر اپلیکیشنی است که برای مردم عادی در ایران فیلتر می‌شود اما وزیر پیشین اطلاعات آذری جهرمی به آن علاقه داشت و غالباً از آن سود می‌برد.
جریمه شدن دو اپراتور بزرگ موبایل به خاطر فیلتر کردن کلابهاوس
روز ۱۸ دسامبر/ ۲۷ آذر ۱۴۰۰، دیوان عدالت اداری بار دیگر حکمی را تأیید کرد که قبلاً از طرف کابینهی پیشین برای جریمه کردن دو اپراتور بزرگ شبکه موبایل در کشور صادر شده بود. شرکت ایرانسل و کنسرسیوم توسعه اعتماد مبین (سهامدار شرکت همراه اول) به جرم ایجاد اختلال در اپلیکیشن کلابهاوس و قطع دسترسی مردم به آن جریمه شده بودند.
این رأی زمانی صادر شد که اپلیکیشن جدید کلابهاوس در میان کاربران ایرانی از محبوبیت زیاد برخوردار شده بود. در آوریل ۲۰۲۱ (فروردین ۱۴۰۰) مشترکان همراه اول و ایرانسل شکایت کردند که بدون فیلترشکن قادر نیستند به کلابهاوس دسترسی پیدا کنند. این نشانه‌ای بود که کلابهاوس فیلتر شده است. به دنبال این رویداد، وزارت ارتباطات و سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی (رگولاتوری) از اپراتورها خواستند ظرف ۲۴ ساعت مدارک انسداد کلابهاوس را منتشر کنند، در غیر این صورت متخلف محسوب شده و باید جریمه بپردازند. اپراتورها به این خواسته عمل نکردند و متعاقباً در اردیبهشت ماه از طرف کابینهی روحانی جریمه شدند. ایرانسل و همراه اول تقاضای تجدید نظر در حکم را دادند.
اکنون با رأی دیوان عدالت اداری، دو شبکه موبایل موظف هستند تا میزان ۵۰ هزار میلیون تومان در روز جریمه بپردازند. ایرانسل و همراه اول ۲۰ روز مهلت دارند که تقاضای تجدید نظر در رأی دیوان را تسلیم کنند. در فروردین گذشته یک منبع مطلع به فیلتربان گفته بود این ماموران اداره حراست بودند که همراه اول، ایرانسل، و شرکت مخابرات را مجبور کردند تا کلابهاوس را در سطح دی‌ان‌اس (DNS) از دسترس خارج کنند. فلیترینگ کلابهاوس تا زمان این گزارش هنوز ادامه دارد و هیچ‌یک از مقامات دولتی مسئولیت این تصمیم را به عهده نگرفته است. به یاد داشته باشیم که شرکت همراه اول مالک پیام رسان روبیکا است که خود سال گذشته اتاق‌های گفتگوی صوتی (به شیوه کلابهاوس) را به اپلیکیشن‌اش اضافه کرد.
حمله سایبری به یک پلتفرم اقتصاد الکترونیک
۲۰ دسامبر/ ۲۹ آذر، امیرعلی صبور مدیر ارتباطات و بازاریابی شرکت نوبنیاد (استارت‌آپ) «باسلام»، که یک پلتفرم اقتصاد الکترونیک است، در یک توییتخبرداد که هکرها به حساب کاربری تعدادی از غرفه‌داران «باسلام» شبیخون زده‌اند. باسلام در یک بیانیه اظهار کرد که حدود ۳۰۰۰۰ کاربر هدف این حمله قرار گرفتند، اما توضیح نداد که آیا اطلاعات شخصی و حساس کاربران به سرقت رفته یا نرفته است.
پلتفرم‌های داخلی به طور مدام آماج حمله‌های سایبری قرار می‌گیرند. تعدادی از نهادهای دولتی نیز در ماه‌های اخیر از شبیخون هکرها به زیرساخت‌های با اهمیت خود خبر داده بودند.
مدل جدید گوشی همراه داخلی
۲۶ دسامبر/۵ دی، شرکت ایرانی جی‌ال‌ایکس (GLX) که سازنده‌ی گوشی‌های همراه است تازه‌ترین مدل تلفن موبایل خود را با نام شاهین ۳ رونمایی کرد. طبق اعلام جی‌ال‌ایکس، شاهین ۳ نخستین گوشی همراه ساخت داخل و از ارزان‌ترین هاست که با قابلیت تکنولوژی ۵G با وسیع‌ترین پهنای باند عرضه می‌شود. بنا به گفته‌ی حمید ساعدی مدیر جی‌ال‌ایکس قرار است شاهین ۳ در سراسر خاورمیانه به بازار فرستاده شود.
تلفن‌های موبایل داخلی نقش مهمی در استقرار «فیلترینگ غیرهمسان» در کشور بازی می‌کنند. فیلترینگ غیرهمسان سیستمی است که دسترسی به اینترنت بین‌المللی را بنا به تعریف و تشخیص دولت برای گروه‌های مختلف اجتماعی تفکیک می‌کند و به هر گروه سطح متفاوتی از دسترسی را مجاز می‌شمرد.