ژانویه ماه پس رویدادی بود. کمبود بنزین، ادامه‌ی پاندمی کووید-۱۹، و نزاع‌های سیاسی داخلی از جمله این رویدادها بودند. در این ماه مردم با خاموشی‌های عمده‌ی برق و افزایش گازهای سمی در هوا درگیر بودند. گفته شد این دو مشکل از کمبود گاز در سراسر کشور ناشی شده که به نوبه خود به دلیل مصرف زمستانی بالای سوخت اتفاق افتادند. گزارش‌های دیگر تقصیر خاموشی‌ها را به گردن پروژه‌های استخراج بیت‌کوین می‌اندازد که مصرف بالای برق آن باعث فشار بیش از حد بر شبکه‌های برق شد.
در کنار همه‌ی این دردسرها، علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در صفحه توییتر خود اطلاعات نادرستی راجع به واکسن‌های ساخت آمریکا و بریتانیا به خوانندگانش داد و سپس واردات این واکسن‌ها را ممنوع اعلام کرد.
در این میان، درگیری‌های لفظی میان وزیر ارتباطات و قوه قضاییه بالا گرفت و محمدجواد آذری جهرمی برای پاسخگویی احضار شد. هنوز مشخص نیست آیا این رویارویی یک حربه سیاسی است با این هدف که جهرمی را به عنوان نامزد احتمالی ریاست جمهوری بی‌اعتبار کند، یا واقعاً یک کارزار جدی و دنباله‌دار علیه او شروع شده‌است.
با وجود این تنش‌ها، اعلام شد که دولت با همکاری بخش خصوصی پروژه‌ی تازه‌ای برای زیرساخت ابری در دست اجرا دارد. سرانجام، شاهد حمله دیگری به حقوق دیجیتال بودیم و آن مسدود شدن پیام‌رسان سیگنال بود که به لیست طولانی اپلیکیشن‌های ممنوع‌شده پیوست. این تصمیم به دنبال آن گرفته شد که تعداد زیادی از کاربران واتس‌اپ، ناخشنود از سیاست جدید حریم خصوصی این پیام‌رسان، به سیگنال روی آورده و محبوبیت آنرا بالا برده بودند.
امضای توافق امنیت سایبری میان ایران و روسیه
۲۶ ژانویه/ ۷ بهمن ۹۹، در شهر مسکو محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه و همتای روسی او سرگئی لاورف موافقت‌نامه‌ی همکاری جمهوری اسلامی و فدراسیون روسیه در حوزه امنیت اطلاعات را امضا کردند. طبق بیانیه‌ی وزارت امور خارجه، دو کشور «در حوزه‌های تقویت امنیت اطلاعات، مبارزه با جرائم ارتکاب یافته با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، کمک‌های فنی و فناوری، همکاری بین المللی شامل شناسایی، هماهنگی و انجام همکاری لازم در مجامع منطقه‌ای و بین المللی برای تضمین امنیت ملی و بین المللی» همکاری خواهند کرد.
امضای این موافقت‌نامه بدین جهت حائز اهمیت است که به نگرانی درباره‌ی آینده‌ی سیاست‌های مربوط به آزادی‌های اینترنتی و حقوق دیجیتال در ایران دامن می‌زند. هر دو کشور در پی استقرار اینترنت‌های بومی هستند و با این توافق فرصت بیشتری پیدا می‌کنند تا فناوری و تجربه در این زمینه را شریک شوند و به طرز مؤثرتری نظارت بر شهروندان در فضای مجازی را عملی سازند. علاوه براین، این توافق در صحنه‌ی بین‌المللی نیز امکان بیشتری برای دو کشور فراهم می‌کند که متفقاً در حوزه سیاست‌های ناظر بر اینترنت جهانی مداخله کرده و آنرا را به مخاطره بیندازند.
فیلتربان این رویداد را همزمان با اخبار تازه‌تر از پیشرفت آن دنبال خواهد کرد.
نشست شورای عالی فضای مجازی به دنبال سه ماه وقفه
۵ ژانویه/۱۶ دیماه، شورای عالی فضای مجازی پس از سه ماه وقفه تشکیل جلسه داد. بر اساس گزارش مهر نیوز، در این جلسه دو سند مورد بررسی قرار گرفت: «سند الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات و اخبار خلاف واقع در فضای مجازی» و «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی». متن این دو سند هنوز منتشر نشده‌است. باقر قالیباف سخنگوی مجلس در این جلسه غایب بود.
نام‌نویسی آنلاین برای داوطلبان انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰
اسماعیل موسوی دبیر و سخنگوی ستاد انتخابات روز ۱۶ ژانویه/۲۷ دی اعلام کرد «در راستای رعایت پروتکل‌های بهداشتی» در برابر کووید-۱۹، داوطلبانِ نامزدی انتخابات ریاست جمهوری باید با مراجعه به وب سایت وزارت کشور یا از طریق یک اپلیکیشین موبایل ثبت نام کرده و مدارک خود را بارگذاری کنند.
به خاطر پاندمی کووید-۱۹ صحبت‌هایی شنیده می‌شود دائر بر اینکه انتخابات ریاست جمهوری از راه شبکه مجازی انجام گیرد. با آنکه موسوی از «احتمال» رأی‌گیری آنلاین سخن گفت اما تعدادی از مقامات تأکید کردند که در حال حاضر دولت توان آماده‌سازی زیرساخت‌های انتخابات الکترونیک را ندارد. با نزدیک شدن تاریخ انتخابات در ماه ژوئن، فیلتربان رویدادهای مربوط به آن را پی‌گیری خواهد کرد.
کاهش ۲۵% قیمت پهنای باند برای شرکت‌های خدمات اینترنتی
۳۱ژانویه/ ۱۲ بهمن، کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات (CRC) که شاخه سیاستگذاری سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی (CRA) است، قطعنامه‌ای تصویب کرد که طبق آن بهای پهنای باند اینترنت ۲۵% کاهش می‌یابد. این کاهش قیمت مربوط به پهنای باندی می‌شود که شرکت ارتباطات زیرساخت به اپراتورهای ارتباطی و شرکت‌های اینترنتی می‌فروشد. حسین فلاح جوشقانی معاون وزیر ارتباطات و دبیر کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات گفت این تصمیم به دلیل افزایش مصرف پهنای باند اینترنت در کشور گرفته شده‌است.
در پاسخ به اینکه آیا مشتریان و کاربران اینترنت نیز بهای کمتری خواهند پرداخت، جوشقانی گفت این پیشنهاد باید در کمیسیون مورد بررسی قرار گیرد.
تلاش مجلس برای انتقال نظارت بر محتوای فضای مجازی به صدا و سیما
۱۲ ژانویه/۲۳ دی، کمیسیون تلفیق بودجه مجلس مصوبه‌ای را تدوین کرد که طبق آن مدیریت و نظارت بر محتوای فضای مجازی به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی (IRIB) سپرده می‌شود. طبق رأی کمیسیون، مبلغ ۲هزار میلیارد تومان اعتبار در اختیار صدا و سیما و سازمان تبلیغات اسلامی قرار می‌گیرد تا برای تولید محتوا هزینه کنند.
مصوبه‌ی کمیسیون هنوز باید در صحن علنی مجلس مورد بحث و رای‌زنی قرار گیرد و از تصویب شورای نگهبان نیز بگذرد تا به قانون تبدیل شود. این بار اول نیست که چنین تصمیمی مطرح می‌شود. وزارت ارتباطات از منتقدان این مصوبه است و بی‌شک میان این وزارتخانه و مجلس بر سر نظارت صدا و سیما بر فضای مجازی تنش بالا خواهد گرفت. حدود سه سال پیش نیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر اطلاعات گفته بود کنترل صدا و سیما بر فضای مجازی باعث ایجاد مانع بر سر راه خدمات شبکه ملی اطلاعات خواهد شد.
ارزیابی مشهد به عنوان شهر هوشمند پایدار
۳ ژانویه/۱۴ دی، طبق خبر مهرنیوز شهر مشهد در استان خراسان رضوی قرار است از سوی اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) طبق شاخص‌های این اتحادیه ارزیابی شود تا در فهرست شهرهای هوشمند پایدار قرارگیرد. علیرضا یاری رئیس پژوهشکده فناوری اطلاعات گفت داده‌های مورد نیاز گردآوری شده و برای بررسی در اختیار متخصصان اتحادیه جهانی مخابرات قرار گرفته است.
شهرهای هوشمند نوید می‌دهند که با کمک فناوری اطلاعات کیفیت خدمات عمومی شهری را بهبود ببخشند، اما در عین حال این خطر بالقوه نیز وجود دارد که با استفاده از سیستم‌های تکنولوژیک به نظارت و دیده‌بانی اعمال شهروندان بپردازند ــ و در کشورهایی که نظام سیاسی غیردموکراتیک و بسته دارند این خطر بارزتر است. به هنگام بررسی کارنامه شهرهای هوشمند در ایران باید احتمال زیرپا گذاشتن حق حریم خصوصی شهروندان به دقت مطالعه شود، به ویژه زمانی که دولت مرکزی اصرار دارد از این سیستم‌های اطلاعاتی بهره‌برداری کند.
رونمایی از پروژه «ابر ایران» با همکاری دولت و بخش خصوصی
۱۳ ژانویه/۲۴ دی، در مراسمی با حضور امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات و نمایندگان دو کنسرسیوم بخش خصوصی، پروژه «ابر ایران» افتتاح شد. این پروژه گام بزرگ دیگری در مسیر محلی کردن زیرساخت اینترنت در ایران است. پروژه «ابر ایران» حاصل همکاری دولت با چند شرکت خصوصی مثل آسیاتک، فن‌اپ، ابرآروان، ابرزس، و امید ژرف‌نگر است.
هزینه سرمایه‌گذاری در پروژه «ابر ایران» ۲ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده که۵۰۰ میلیارد تومان از طرف دولت و بقیه از سوی بخش خصوصی تأمین خواهد شد.
گسترش ظرفیت‌های زیرساختی دارای اهمیت کلیدی برای تحقق شبکه ملی اطلاعات است. بالا بردن این ظرفیت‌ها منجر به کاهش خدمات بین‌المللی شده و در عوض همتاهای بومی ارتقاء پیدا می‌کنند و از این راه مقامات دولت ایران کنترل بیشتری بر فضای مجازی کشور پیدا خواهند کرد. از این گذشته، زیرساخت‌های محلی این امکان را به دولت می‌دهند که اینترنت جهانی را خاموش کند ولی خدمات داخلی آنلاین باقی بمانند و بدین وسیله هزینه و صدمات قطع اینترنت کمتر می‌شود. چنین وضعیتی را تا اندازه‌ای به هنگام اعتراضات خیابانی آبان ۹۸ شاهد بودیم که اپلیکیشین‌ها و خدمات داخلی فعال بودند در همان حال که اینترنت قطع شده بود.
احضار وزیر ارتباطات توسط قوه قضاییه
۲۰ ژانویه/۱ بهمن، خبرگزاری‌های ایران گزارش دادند که آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به دادسرای فرهنگ و رسانه‌ی تهران احضار شده و مورد بازجویی قرار گرفته است. خبرهای اولیه حاکی از آن بود که بازجویی به خاطر سرپیچی وزیر از فرمان قضاییِ مسدود کردن اینستاگرام بوده است. بعداً جمال هادیان سخنگوی وزارت ارتباطات در توییتی فهرست شکایت‌های مطرح شده علیه جهرمی را به شرح زیر ارائه کرد:
- استنکاف از اجرای دستور مسدود کردن اینستاگرام که قوه قضاییه در سال ۹۷ صادر کرده بود؛
- شکایت طوماری ۴۳۲ نفر از مردم اهواز در خصوص استفاده از فضای مجازی در حمله تروریستی به رژه اهواز؛
- شکایتی در خصوص مصاحبه وزیر ارتباطات در مورد غصب فرکانس‌های باند ۷۰۰ و ۸۰۰ توسط صدا و سیما؛
- شکایت در خصوص توییتی از وزیر ارتباطات در مورد میزان پیشرفت ارتباطات پهن‌باند در ایران در دولت تدبیر و امید.
آذری جهرمی پس از بازجویی به قید التزام به کار خود بازگشت اما تحقیقات پرونده همچنان ادامه دارد. برخی از صاحب‌نظران گفتند از آنجا که صحبت‌هایی در مورد احتمال نامزدی آذری جهرمی در انتخابات ریاست جمهوری به میان آمده، این شکایت‌ها به قصد تضعیف او از سوی قوه قضاییه صورت گرفته است. فیلتربان پیش از این در مورد این ماجرا تحلیل مفصلی به چاپ رساند که در اینجا می‌توانید ببینید.
تشکیل کارگروه ویژه برای سازماندهی حقوقی شرکت‌های استارت‌آپ
۱۰ ژانویه/۲۱ دی، علی کاظمی قائم‌مقام معاون راهبردی قوه قضاییه در گفتگویی با نشریه «پیوست» اعلام کرد کارگروه ساماندهی امور حقوقی و قضایی حوزه دانش‌بنیان‌ها برای رفع مشکلات شرکت‌های نوبنیاد یا استارت‌آپ در قوه قضاییه تشکیل شده و جلسه‌ی اول آن نیز چند روز قبل‌تر برگزار شده‌است. کاظمی گفت در این جلسه «چگونگی دریافت داده از استارت‌آپ مورد بررسی قرار گرفت» و اینکه وقتی مراجع قضایی می‌خواهند اطلاعاتی را از این شرکت‌ها دریافت کنند چه قواعدی باید بر روند دریافت این اطلاعات حاکم باشد و مشکلات حقوقی چه می‌توانند باشند. کاظمی اضافه کرد به‌زودی راه‌های تماس با کارگروه به شکل مشخص به اطلاع استارت‌آپ‌ها خواهد رسید.
مسدود کردن پیام‌رسان سیگنال
۲۵ ژانویه/۶ بهمن، کاربران داخل کشور خبر دادند که دسترسی به اپلیکیشین سیگنال دچار اختلال شده که نشانه‌ای بود از فیلتر شدن این پیام‌رسان در ایران. چند روز قبل از آن نیز وبسایت سیگنال از دسترس خارج شده بود: روز ۲۵ دی به فرمان کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه (CDICC) فروشگاه‌های داخلی آنلاین این پیام‌رسان را از معرض فروش خارج کرده بودند.
کارگروه تصدیق محتوای مجرمانه بار اول در سال ۹۵ امر به مسدود کردن سیگنال داده بود که این فرمان همان سال به اجرا درآمد و سیگنال فیلتر شد. چندی بعد اما سیگنال بدون هیچ توضیحی از زیر فیلتر خارج شد.
فیلتر شدن سیگنال غیرمنتظره نبود زیرا سیاست کلی حکومت ایران برای اینترنت به سمت جایگزینی اپلیکیشن‌های بین‌المللی با همتاهای داخلی است. گزارش مانیتور شبکه‌های این ماه در این باره اطلاعات بیشتری در اختیار شما می‌گذارد.
خدمات ویدیویی آپارات در فهرست ۵۰ وبسایت برتر آلکسا
۳۱ ژانویه/۱۲ بهمن، اعلام شد که پایگاه پخش ویدیویی آپارات رتبه‌ی ۴۸ را در فهرست ۵۰ وبسایت برتر آلکسا به خود اختصاص داد. نزد کاربران ایرانی آپارات بعد از گوگل مقام دوم را دارد، گرچه با توجه به میزان استفاده از فیلترشکن در ایران، این آمار زیاد قابل اعتماد نیستند.
دیر زمانی است که آپارت به مثابه نسخه ایرانی یوتیوب شناخته می‌شود. یوتیوب در ایران فیلتر است. پلاتفورم‌های بومی غالباً در مقایسه با همتاهای بین‌المللی خود از امنیت دیجیتال کمتری برخوردار هستند و حفظ حریم خصوصی از سوی آنها کمتر رعایت می‌شود. آنها داده‌های خود را در دیتاسنترهای داخلی ذخیره و میزبانی می‌کنند که زیر اقتدار قانونی دولت ایران است. در نتیجه، آنها بیشتر از همتاهای بین‌المللی خود در معرض نظارت و رصد مقامات حکومتی هستند.
رونق بیشتر پایگاه‌های داخلی بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه‌های دولت برای توسعه شبکه ملی اطلاعات و بومی ساختن اینترنت است. با آنکه این پلاتفورم‌ها در مقایسه با همتاهای خارجی مورد انتقاد قرار گرفته و نازل‌تر ارزیابی شده‌اند اما محبوبیت و شماره‌ی مشتریان آنها مدام رو به فزونی بوده است. به همین خاطر نگرانی در مورد ایمنی اپلیکیشین‌ها و خدمات داخلی باید از سوی کنشگران جدی گرفته شود. تلاش دولت برای حمایت و تکثیر اپلیکیشین‌های بومی را نباید دست کم گرفت ولو اینکه در کوتاه‌مدت چنین به نظر رسد که آنها چندان موفق نبوده‌اند.
خارج کردن دیجیکالا از فروشگاه گوگل‌پلی به دلیل جمع‌آوری اطلاعات کاربران
۲۱ ژانویه/۲ بهمن، امیر رشیدی پژوهشگر امنیت دیجیتال گزارش داد که فروشگاه گوگل‌پلی دسترسی به اپلیکیشین دیجیکالا را مسدود کرده به این دلیل که دیجیکالا اطلاعات کاربران را جمع‌آوری و آنها را ردیابی می‌کرده است. دیجیکالا در پاسخ با توییتی نوشت این امر «به دلیل تغییر سیاست‌های گوگل» بوده است و در این فاصله دیجیکالا در حال تطبیق دادن خودش با سیاست‌های جدید گوگل است. دیجیکالا از توضیح بیشتر خودداری کرد. در حال حاضر این اپلیکیشین در فروشگاه ایرانی کافه بازار نیز به دلیل «زیر پا گذاشتن ضوابط تبلیغات» این فروشگاه در دسترس نیست.
در فروشگاه ایرانی «کافه بازار» اپلیکیشن دیجیکالا از دسترس خارج است.
این نخستین بار نیست که فروشگاه گوگل‌پلی اپلیکیشین‌های ایرانی را از معرض فروش خارج می‌کند. در ماه مارس ۲۰۲۰ اپلیکیشین ایرانی کوویدـ۱۹ از فروشگاه برداشته شد بدون آنکه توضیحی در این مورد داده شود. از آنجا که ایران فاقد قوانین و مقررات حفاظت از داده‌های کاربران است، نبود شفافیت در خصوص طرز جمع‌آوری داده‌ها و روند ذخیره و پردازش این اطلاعات توسط شرکت‌های خدمات اینترنتی، و کاستی‌های ایمنی این محصولات به طور جدی باعث نگرانی کاربران است.
ممنوعیت دسترسی از خارج به اپلیکیشن‌های خدمات بانکی در ایران
۲۶ ژانویه/۷ بهمن، طبق گزارش نشریه پیوست، در نامه‌ای از طرف دادگستری کل استان تهران به رئیس پلیس فتا خواسته شده که از تاریخ یکم بهمن دسترسی آی‌پی‌های بین‌المللی خارج از ایران به اپلیکیشین‌ها و خدمات بانکی داخلی مسدود شود. هرچند در نامه دلیلی برای این دستور داده نشده، دستورات دیگر نظیر الزام پاسورد یک‌بار مصرف نشان می‌دهد که این اقدامات به جهت رعایت بیشتر ایمنی خدمات بانکی آنلاین صورت گرفته‌اند.
حذف توییت رهبر معظم درباره «واکسن‌های آلوده»
۹ ژانویه/۲۰ دی، توییتر تصمیم گرفت یکی از توییت‌های رهبر جمهوری اسلامی به زبان انگلیسی را به دلیل پخش اطلاعات نادرست راجع به کووید-۱۹ پاک کند. در این توییت، علی خامنه‌ای مدعی شد که واکسن‌های ساخت ایالات متحده و بریتانیا به منظور آلوده ساختن سایر کشورها درست شده‌اند. در حال حاضر واردات واکسن‌های ساخت این دو کشور در ایران ممنوع شده‌است.
روز ۳ بهمن حساب کاربری فارسی‌زبان علی خامنه‌ای تصویری را از حساب دیگری به نام (@khamenei_site) بازتوییت کرد و زیرش نوشت «انتقام حتمی است». این توییت مدت کوتاهی پیش از سالگرد قتل فرمانده سپاه قاسم سلیمانی چاپ شد. در تصویر، یک پهپاد در حال نزدیک شدن به یک بازیگر گلف به شمایل دونالد ترامپ است. طبق برخی گزارش‌های داخلی این حساب کاربری (@khamenei_site) به دفتر رهبر جمهوری اسلامی مرتبط است. به گزارش رویترز، یکی از سخنگویان توییتر تأیید کرد که تعلیق این حساب کاربری به دلیل نقض مقررات کمپاتی توییتر در زمینه‌ی انتشار اسپم و خلق حساب‌های جعلی صورت گرفته‌است. این سخنگو تأیید کرد که حساب (@khamenei_site) جعلی است. آسوشیتدپرس نیز به نقل از یکی از سخنگویان توییتر گفت تصویر مذکور ناقض «سیاست شرکت در قبال رفتار آزارگرانه» است.
به دنبال تعلیق دایمی دونالد ترامپ از توییتر در ماه ژانویه، پرسش‌هایی در مورد استفاده‌ی سایر رهبران جهان از توییتر به میان آمد ــ به ویژه رهبران رژیم‌های خودکامه. منتقدان توییتر اظهار تردید می‌کنند که این رهبران به همان اندازه‌ی ترامپ در پخش تئوری‌های توطئه، اخبار کذب، و ترغیب به خشونت زیر ذره‌بین قرار گیرند.
تا تاریخ نوشتن این گزارش، حساب‌های متعدد علی خامنه‌ای در توییتر فعال باقی مانده‌اند. توییتر یازده سال قبل در سال ۲۰۱۰ در ایران فیلتر شد و دسترسی به آن تنها از طریق فیلترشکن ممکن می‌شود.