چاپ گزارش این ماه مصادف است با نخستین سالگرد انهدامِ تراژیکِ هواپیمای مسافری اوکراین پرواز ۷۵۲ توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که منجر به کشته‌شدن ۱۷۶ مسافر و ۹ تن خدمه این هواپیما شد. سالگرد این تراژدی در فضای مجازی با هشتگ‌های #پرواز_۷۵۲ و #منهم_شمعی_روشن_میکنم برگزار شد تا حمایت از خانواده‌ها‌ی قربانیان را نشان دهد. این خانواده‌ها همچنان در پی دادخواهی هستند و از دولت ایران درخواست پاسخگویی دارند.
در ماه دسامبر رویدادهای تازه‌ای را در سیاستگذاری شاهد بودیم از جمله طرح دو لایحه در مجلس شورای اسلامی و تغییرات پر سروصدای مدیران مرکز ملی فضای مجازی و شرکت مخابرات ایران. اما جنجالی‌ترین واقعه، اعدام روح‌الله زم روزنامه‌نگار و بنیانگذار کانال ضد دولتی آمدنیوز بود. اعدام روح‌الله زم ــ که نشانه‌ی تداوم سیاست سرکوب مخالفان جمهوری اسلامی در فضای مجازی است ــ از سوی جامعه‌ی جهانی محکوم شد.
کناره‌گیری معاون محتوای مرکز ملی فضای مجازی
۳۰ دسامبر/ ۱۰ دی ۹۹ اعلام شد که امیر خوراکیان، معاون محتوای مرکز ملی فضای مجازی از مقام خود کناره‌گیری می‌کند. او این تصمیم را قبلاً در یک توییت شخصی اعلام کرده بود. سِمَت جدید خوراکیان مشاور رئیس مرکز ملی فضای مجازی در امور آموزش عمومی و فرهنگ سازی است. شغل قبلی او را اکنون قاسم خالدی به عهده گرفته است.
خوراکیان از طرفداران و پیشنهاد دهندگانِ طرح فیلترینگ ناهمسان یا طبقه‌بندی شده بود که دسترسی گروه‌های مختلف به اینترنت را طبقه‌بندی می‌کند تا همه نتوانند به یکسان به محتوای اینترنت دسترسی داشته باشند. او همچنین طرح شناسنامه‌دار کردن کانال‌های تلگرامی را پیاده کرد.
تعویق مجدد جلسه شورای عالی فضای مجازی
برای سومین ماه پیاپی، خبری از نشست ادواری شورای عالی فضای مجازی به گوش نرسید. طبق آیین‌نامه، این نشست‌ها باید دست‌کم هر شش هفته یکبار برگزار شوند. دستور کار شورای عالی برای یک دوره‌ی چهار ساله صادر شده و آخرین بار از طرف رهبر جمهوری اسلامی در تاریخ ۵ سپتامبر ۲۰۱۵ / ۱۴ شهریور ۹۴ تمدید شد. این دستور کار اکنون به پایان دوره‌ی قانونی خود رسیده و هنوز به طور رسمی تمدید نشده است.
احضار وزیر ارتباطات به مجلس
۲۲ دسامبر/ ۲ دی، محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به جلسه‌ی علنی مجلس شورای اسلامی احضار شد تا به پرسش‌های حبیب‌الله دهمرده نماینده سیستان و بلوچستان پاسخ دهد.
حبیب‌الله دهمرده از جهرمی توضیح خواست که چرا زیرساخت‌ها در استان‌های مرزی نظیر سیستان و بلوچستان فاقد فیبر نوری هستند و این کمبود باعث کندی شبکه‌ها و اختلال‌های اینترنتی در این مناطق شده‌است. او گفت این اختلال‌ها به طور اخص بر آموزش از راه دور تأثیر منفی داشته و به پیشرفت دانش‌آموزان در فضای مجازی لطمه زده است. در پاسخ، آذری جهرمی قول داد که اتصال روستا‌های بالای ۲۰ هزار خانوار در سیستان و بلوچستان به شبکه ملی اطلاعات تسریع شود. در انتها، نماینده از پاسخ وزیر ابراز رضایت کرد.
به دنبال این جلسه علنی، آذری جهرمی سفری به سیستان و بلوچستان داشت که طی آن اعلام کرد به زودی هزار کیلومتر کابل فیبر نوری در این استان راه‌اندازی می‌شود و هدف وزارت ارتباطات این است که «۱۲۰۰ روستا را به شبکه ملی اطلاعات متصل کند.»
در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، گسترش خدمات اینترنتی به دهات و مناطق روستایی از سیاست‌های کلیدی پروژه‌ی شبکه ملی اطلاعات بوده است. اما با وجود ادعاهای مبنی بر گسترش هرچه بیشتر ارتباطات اینترنتی، منطقه‌های روستایی و دور افتاده هنوز به شبکه اینترنت وصل نشده‌اند. از این لحاظ، سیستان و بلوچستان به طور تاریخی از محروم‌ترین استان‌های کشور به حساب می‌آید.
«محتوای حلال» به سفارش مرکز ملی فضای مجازی
۲۶ دسامبر/ ۶ دی، معاونت فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی گزارشی به چاپ رساند با عنوان «وضعیت برنامه‌های کاربردی تلفن‌همراه و فروشگاه‌های آن».
در این گزارش به روندهای جهانی و ملی در حوزه اپلیکیشن‌های موبایل یا برنامه‌های کاربردی تلفن همراه پرداخته شده است. استناد این گزارش به داده‌هایی است که «کافه بازار» در فروشگاه اندروید خود ارائه کرده است. طبق این گزارش، دانلود از فروشگاه‌ها یا اپ‌استورهای ایرانی نظیر کافه بازار و سیب‌اپ (معادلِ ایرانی اپل استور) افزایش چشمگیر داشته است. تعداد نصب اپلیکیشن‌های کافه‌بازار از ۴۰ میلیون در سال ۹۷ به ۴۳ میلیون در سال ۹۸ رسیده و این فروشگاه ایرانی با ۷.۵ درصد رشد مواجه بوده‌است. گزارش اشاره می‌کند که خدمات وی‌پی‌ان و فیلترشکن از پرمشتری‌ترین‌ها بوده، اما آمار دقیقی در این مورد ارائه نمی‌دهد. این گزارش توصیه می‌کند که فروشگاه‌های ایرانی باید وارد بازار پر سود «محتوای حلال» در میان فارسی‌زبان‌هایی شوند که در افغانستان، قطر، لبنان، و عراق زندگی می‌کنند.
با وجود تلاش سیاستگذاران شورای عالی فضای مجازی برای ترویج خدمات و اپلیکیشن‌های بومی، گزارش مرکز ملی فضای مجازی نشان می‌دهد که هنوز پلاتفورم‌های بین‌المللی و اپلیکیشن‌های جهانی از محبوبیت بیشتری در میان کاربران برخوردارهستند. مقامات دولت ایران در آرزوی سود بیشتر برای شرکت‌ها و استارت‌آپ‌های فناوری بومی، مدام سعی کرده‌اند که صادرات خدمات فناوری خود را به کشورهای همسایه گسترش دهند.
تقاضای مجلس برای رایگان کردن اپلیکیشن شاد
۲ دسامبر/ ۱۲ آذر، طرح جدیدی با نام «رایگان شدن اینترنت برای دانش‌آموزان، معلمان و مدارس» متشکل از فقط یک ماده و یک تبصره در مجلس مطرح شد.
در طرح از دولت خواسته شده است که شبکه آموزشی «شاد» برای سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ به رایگان در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار گیرد و تا پایان مهرماه سال ۹۹ «تعداد یک میلیون دستگاه تبلت دانش‌آموزی» توسط واحدهای آموزشی به دانش‌آموزان داده شود. آذری جهرمی وزیر ارتباطات در مهرماه ادعا کرده بود که به شرکت‌های خدمات اینترنتی دستور خواهد داد که شبکه شاد را مجانی کنند. او همچنین در آذرماه گفت شبکه شاد رایگان است و عدم دسترسی کاربران به دلیل مسایل فنی بوده که با اضافه کردن سرورهای جدید رفع خواهد شد. پیشرفت آهسته‌ی این طرح در مجلس به این معنی است که محدوده‌ی زمانی این طرح قبل از تصویب آن منقضی خواهد شد؛ علاوه براین گفته می‌شود به دلیل ناروشن بودن منبع بودجه‌ی این طرح، شورای نگهبان از تأیید آن خودداری خواهد کرد. تعدادی از اپراتورها هم اعلام کردند برای استفاده از سامانه «شاد» وجهی دریافت نخواهند کرد، علی‌رغم اینکه اوایل سال جاری در مورد ادعای وزارت ارتباطات برای بسته‌های مجانی آموزشی سردرگمی‌هایی به وجود آمده بود.
با آنکه مجلس اصرار دارد در امور مربوط به اینترنت مداخله و اِعمال قدرت بیشتری از خود نشان دهد اما به نظر می‌رسد ابتکار عمل کماکان در دست وزارت ارتباطات است.
واتس‌اپ محبوب‌ترین اپلیکیشن ارتباطی در ایران
بر اساس گزارشی که مرکز پژوهشی «بتا» در ۶ دسامبر/ ۱۶ آذر منتشر کرده، شبکه اجتماعی «واتس‌اپ» با ۵۰ میلیون کاربر، و سپس تلگرام با ۴۹ میلیون و اینستاگرام با ۴۷ میلیون کاربر، پرطرفدارترین اپلیکیشن‌ها در میان ایرانیان هستند. در گزارش آمده که اپلیکیشن‌های ایرانی «سروش» ۱۲ میلیون و «بله» هفت میلیون و پانصدهزار مشتری دارند. متأسفانه روش بررسی و متدولوژی این تحقیق در دسترس نیست که بتوان با توجه به عواملی مثل نقش فیلترشکن‌ها این داده‌ها را مورد سنجش قرار داد.
با آنکه تردیدهایی در مورد میزان استقبال از پیام‌رسان‌های بومی و «محتوای حلال» آنها وجود دارد، همین آمار غیر دقیق نشان می‌دهد که این اپلیکیشن‌ها وسیعاً مورد استفاده قرار می‌گیرند. این واقعیت تاییدی است بر نگرانی‌های کنشگران فضای مجازی درباره‌ی امنیت پایینِ پیام‌رسان‌های داخلی و عدم حفاظت از حریم خصوصی در مقایسه با همتاهای بین‌المللی آنها.
تغییرات در هیات مدیره شرکت مخابرات
۸ دسامبر/ ۱۸ آذر، پس از نشست مدیریت شرکت مخابرات ایران تأیید شد که مجید صدری مدیرعامل این شرکت جای خود را به مجید سلطانی خواهد داد. سردار سلطانی قبلاً معاون فناوری اطلاعات و ارتباطات نیروی انتظامی بوده است. علاوه بر این، مهدی صفری رئیس هیأت مدیره‌ی شرکت مخابرات جایش را به ابراهیم محمودزاده می‌دهد. محمودزاده در کارنامه‌اش مقام‌های ریاست سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح (ساتا) و ریاست هیأت مدیره شبکه ایرانسل را دارد. دلایل این تغییر مدیریت اعلام نشده‌است.
اعدام روح‌الله زم بنیانگذار آمدنیوز
روز ۱۲ دسامبر/ ۲۲ آذر، روح‌الله زم، روزنامه‌نگار ناراضی و بانی «آمدنیوز»، کانالِ تلگرامی منتقد دولت، اعدام شد. این خبر اعتراض‌های جهانی را برانگیخت. اعدام زم به دنبال رأی دیوان عالی صورت گرفت که تقاضای تجدید نظر را نپذیرفت.
فیلتربان مجازات اعدام توسط قوه قضاییه ایران را به شدت محکوم می‌کند. احکام اعدام نقض آشکار قوانین و تعهدات بین‌المللی است. جاوید رحمان گزارشگر ویژه حقوق بشر در ایران از طرف سازمان ملل و خانم اگنس کالامار گزارشگر ویژه‌ی اعدام‌های فراقانونی و خودسرانه در دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد اعدام روح‌الله زم را بی‌دلیل خوانده و قویاً محکوم کردند.
محکومیت مدیرعامل زرین‌پال
مصطفی امیری مدیرعامل و یکی از بنیانگذاران شرکت تجارت رایانه‌ای «زرین‌پال» روز ۱۱ آذر در یک توییت اعلام کرد که به جرم «خیانت در امانت» و «متواری» شدن به یک سال زندان محکوم شده‌است.
بنا به گفته‌ی امیری، شکایت مربوط می‌شود به یک داد و ستد کلان به مبلغ ۳۷ میلیون تومان در سال ۹۷ که پس از پایان معامله، دو طرف خریدار و فروشنده دچار اختلاف می‌شوند و نتیجتاً خریدار از زرین‌پال شکایت می‌کند. شکایت به خاطر طولانی شدن زمان نگهداری پول توسط زرین‌پال بود که با نوسانات ارزی در طول آن مدت، خریدار را ناراضی کرده بود. امیری توضیح می‌دهد به دلیل رقم بالای تراکنش، در ابتدا دستور می‌دهد معامله نگه داشته شود تا پس از کنترل حقوقی لازم، پول ترخیص شود. به گفته‌ی امیری، اتهام غیبت از دادگاه موجه نیست زیرا به باور او حضور وکیل و نماینده‌ی حقوقی شرکت برای دفاع قانونی باید کافی باشد. حکم زندان مصطفی امیری قابل تجدید نظر است.
قانون تجارت الکترونیکی ایران در سال ۱۳۸۲ تصویب شد. با توجه به تحولات شگفت زیرساخت تجارت الکترونیکی طی این سال‌ها، جامعه‌ی استارت‌آپ و شرکت‌های نوبنیاد، از جمله مصطفی امیری، بارها بر این نکته تأکید کرده‌اند که مقررات موجود قدیمی شده و نیاز به بازبینی دارند.
این بار اول نیست که ارائه‌دهندگان خدمات آنلاین از سوی کاربران خود هدف شکایت‌های قانونی قرار می‌گیرند. در ماه آبان، محمدجواد شکوری مقدم مدیرعامل سایت پخش ویدئویی آپارات به ده سال زندان محکوم شد ظاهراً به دلیل آپلود یک ویدئوی «مبتذل» از سوی یکی از مشتریان و «تشویق به فساد». ناآشنایی قوه قضاییه با سامانه‌های آنلاین و ناروشن بودن قوانین در مورد مسؤلیت شرکت‌های واسط که فقط عرضه‌کننده‌ی محتوای کاربران خود هستند، باعث شده که فعالیت استارت‌آپ‌های ایران با مشکلات بسیار مواجه شود.
در ماه‌های اخیر، صحبت‌هایی شنیده شده مبنی بر لزوم ایجاد شعبه‌های تخصصی در دادگستری برای رسیدگی به پرونده‌های تجارت الکترونیکی و داد و ستد مجازی که هنوز ثمرات آن مشهود نشده است.
طرح مجلس برای سایت‌های قمار و شرط‌بندی
۲۶ دسامبر/ ۶ دی، بنا به گفته‌ی رضا تقی‌پور عضو کمیسیون صنایع مجلس، به منظور «جرم‌انگاری قمار آنلاین و سایت‌های شرط‌بندی»، طرحی به کمیسیون قضایی مجلس تسلیم شده‌است. این طرح قرار است تکمیل کننده‌ی قوانین موجود باشد، یعنی مواد ۷۰۵ تا ۷۱۱ قانون مجازات اسلامی، که در آنها قمار اکیداً ممنوع است.
تغییرات پیشنهادی به گفته‌ی تقی‌پور، «تعیین میزان جرم قمار آنلاین»، مجازات متناسب با جرم، و «تعریف مشخص از قمار اینترنتی و شرط‌بندی آنلاین» را شامل می‌شود. چند روز پیش از اظهارات تقی‌پور، حسن نوروزی نایب رئیس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس گفته بود، «در صورتی که افراد پس از پنج یا شش بار محکومیت از این کار دست برندارند احتمال دارد بحث افساد فی الارض ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی شامل حالشان شود و به مجازات اعدام محکوم شوند.»
سال گذشته پلیس سایبری (فتا) تمرکز ویژه‌ای بر جرایم رایانه‌ای داشت و به بازداشت‌های گسترده‌ای در رابطه با وبسایت‌های قمار دست زد. کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز تصمیم‌های مهمی برای تعطیل سایت‌های شرط‌بندی ابلاغ کرد.
تشدید مجازات‌های سخت برای فعالیت‌های آنلاین، به ویژه با توجه به روش خودسرانه‌ی این دستگیری‌ها، باعث نگرانی است. فیلتربان مجازات اعدام را در همه‌ی شرایط اکیداً محکوم می‌کند و به دیده‌بانی خود در قبال اینچنین مجازات‌های شدیدی برای سایت‌های قمار و سایر جرایم آنلاین ادامه خواهد داد.
اشتباه در تنظیمات شبکه و نگرانی کاربران اینستاگرام از خطر دخالت عمدی
۱۷ دسامبر/ ۲۷ آذر، برخی از کاربران ایرانی توییتر اعلام کردند به هنگام بازدید از سایت اینستاگرام از طریق مرورگر خود، پیامی دریافت کردند که جواز ارتباط امن وبسایت معتبر نیست.
این گونه پیام‌ها می‌تواند نشانه‌ی مداخله‌ی غیرمجاز یک طرف سوم در ارتباط اینترنتی باشد که طبعاً باعث نگرانی کاربران می‌شود. طبق گزارش این کاربران، این مشکل فقط برای خدمات شبکه ارتباطات سیار همراه اول (MCI) پیش آمد و شرکت‌های دیگر را شامل نمی‌شد. بر اساس تحلیل فنی یکی از کاربران توییتر، به احتمال زیاد این مشکل به خاطر اشتباه غیر عمد در تنظیمات شبکه پیش آمده و نه به دلیل مداخله‌ی غیرمجاز. برای جزئیات بیشتر از این ماجرا و سایر اختلال‌های اینترنتی در این ماه به گزارش دسامبر مانیتور شبکه‌های ما رجوع کنید.