یکی از اصلی‌ترین چالش‌های ساکنان ایران در حوزهٔ فضای مجازی، مساله دسترسی آزاد و بدور از محدودیت به اینترنت است٬ تمرکز بر این مسئله موجب شده تا بسیاری از چالش‌های مربوط به حقوق دیجیتال نادیده گرفته شوند. از جمله مسئله حقوق کودکان و نوجوانان فعال در بستر اینترنت که امروزه یکی از موضوعات مورد بحث در دنیاست.
هر چند مسئله حقوق کودکان در فضای مجازی در ایران به دلایل متعدد سیاسی و فرهنگی کمتر مورد توجه قرار گرفته٬ این مساله در سطح جهان نیز بحثی تازه است و در سال‌های اخیر بسیاری از روانشناسان و فعالین حوزه تعلیم و تربیت تلاش کرده‌اند تا با پرداختن به اهمیت این موضوع، با نگاهی پویاتر و ساختاری‌تر آن را بررسی کنند.
این در حالی است که در ایران، تلاش حکومت برای محدود کردن دسترسی عمومی به فضای مجازی، موضوع حفاظت از امنیت کودکان و نوجوانان (تاپایان ۱۶ سال) در فضاهای مجازی را تحت تاثیر خود قرار داده و حقوق کودکان در فضای آنلاین را در همان دسته‌بندی کلی نظارت حاکمیت بر جریان آزاد اطلاعات و سانسور قرار می‌دهد.
در قسمت پنجم از فصل دوم پادکست «لایه هفتم» به بررسی برخی از چالش‌های حضور نوجوانان در فضای مجازی، نقش طراحان پلتفرم‌های آنلاین در قبال کودکان و نوجوانان و رویکرد خانواده و مربیان به حق دسترسی این گروه سنی به فضای مجازی پرداخته‌ایم.
حق حضور کودکان و نوجوان در فضای مجازی
با وجود مخالفت‌هایی که درباره حق دسترسی کودکان و نوجوانان به فضای مجازی وجود دارد، دسترسی اعضای این گروه سنی به فضای مجازی حقی بنیادین است که کشورهای متعهد به کنوانسیون حقوق کودک، با حمایت از این حق به دنبال رسیدن به محتوای دیجیتالی متناسب با سن آنها هستند.
به باور متخصصان دسترسی متناسب سن کودکان و نوجوانان باعث توانمندسازی آنان می‌شود و آنها را با طیف گسترده‌ای از اطلاعات روبرو می‌کند.
کنوانسیون حقوق کودک و نظریۀ تفسیری شمارۀ ۲۵ کمیتۀ حقوق کودک مصوب ۲۰۲۱ که با عنوان حقوق کودکان در فضای مجازی صادر شده است، به تعیین مفاهیم و چارچوبها در این زمینه پرداخته است. در این اسناد، حق دسترسی و برخورداری کودک و نوجوانان به صورت مستقیم و غیرمستقیم به رسمیت شناخته شده و حمایتهای ویژه‌ای برای این گروه سنی در برابر آسیبهای فضای مجازی در نظر گرفته شده است.
حداقل سن برای استفاده از پلتفرم‌های آنلاین به دلیل قوانین حفاظت از داده‌ها، مانند قانون حفاظت از حریم خصوصی آنلاین کودکان، ۱۳ سال در نظر گرفته شده است.
اما آیا این عدد به تنهایی می‌تواند همه جوانب این مسئله را پوشش دهد؟ تحقیقات نشان می‌دهند که رشد شناختی اعضای این گروه سنی با یکدیگر متفاوت است و تعیین یک سن واحد برای همه ممکن است به معنای نادیده گرفتن تفاوت‌های فردی باشد.
چه خطراتی کودکان و نوجوانان را در شبکه‌های اجتماعی تهدید می‌کند؟
واقعیت این است که دنیای دیجیتال پر از پیچیدگی‌ها و چالش‌هایی فراتر از یک عدد ساده است. تبلیغات هدفمند، محتوای نامناسب، فشار همسالان و خطرات سایبری تنها بخشی از این چالش‌ها هستند. از سوی دیگر، محدودیت‌های دست‌وپاگیر و سانسور شدید در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، باعث شده تا کودکان و نوجوانان به دنبال راه‌های جایگزین و اغلب خطرناک‌تری برای دسترسی به اطلاعات بروند.
یکی از نگرانی‌هادرباره حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، به «قلدری‌های آنلاین» بر می‌گردد. یافته‌های محققان این حوزه نشان می‌دهد که گروه سنی کودکان و نوجوانان بیشتر در معرض آزار و اذیت اینترنتی قرار می‌گیرند و این مساله می‌تواند تاثیرات مخرب عاطفی و روانی بر آنها بگذارد. یکی دیگر از خطراتی که در فضای آنلاین متوجه کودکان و نوجوانان می‌شود، تاثیرات منفی دیدن تصاویر با استانداردهای زیبایی غیر قابل دسترس برای این گروه سنی در شبکه‌های اجتماعی است می‌تواند بر اعتماد بنفس آنها تاثیر بسزایی بگذارد٬ باعث ایجاد اضطراب و یا افسردگی در آنها شود. تصاویری که گاه به الگوهایی خیالی و دست نیافتنی برای نوجوانان در سنین بلوغ تبدیل می‌شود و تعریف آنها را از بدنشان با مشکلات زیادی روبرو می‌کند.
بر اساس گزارش «حقوق ما در دنیای دیجیتال» که توسط دانشگاه وسترن سیدنی و بنیاد 5Rights تهیه شده است، حقوق کودکان و نوجوانان در فضای دیجیتال نیازمند محافظت، آموزش و شفافیت بیشتری است. این تحقیق که از مشارکت ۷۰۹ نوجوان از ۲۷ کشور مختلف بهره برده، پیشنهاد می‌کند که به جای تمرکز صرف بر محدودیت‌های سنی، باید به آموزش مهارت‌هایدیجیتال به نوجوانان و والدین پرداخت. والدین باید با فرزندان خود گفت‌وگوهای باز و صادقانه‌ای درباره خطرات و فرصت‌های فضای مجازی داشته باشند. مدارس نیز باید آموزش‌های لازم در زمینه امنیت دیجیتال را در برنامه‌های درسی خود بگنجانند.
مهم‌تر از هر چیز، باید به صدای کودکان و نوجوانان گوش داد. اعضای این گروه سنی باید در تصمیم‌گیری درباره استفاده از فضای مجازی مشارکت داشته باشند. ایجاد فضایی امن برای گفت‌وگو و تبادل نظر، می‌تواند به کودکان و نوجوانان کمک کند تا به صورت آگاهانه و مسئولانه از این فضا استفاده کنند. با این حال، این مشارکت باید همراه با حمایت و راهنمایی والدین و مربیان باشد.
نکته مهم دیگر این است که پلتفرم‌های اجتماعی نیز باید مسئولیت بیشتری در قبال حفاظت از کاربران کودک و نوجوان خود بر عهده بگیرند و اقدامات لازم برای جلوگیری از دسترسی آنها به محتوای نامناسب را انجام دهند.
نقش پلتفرم‌های آنلاین در حفاظت از حقوق کودکان و نوجوانان
پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی می‌توانند با اتخاذ مجموعه‌ای از اقدامات، محیطی امن‌تر و جذاب‌تر را برای کودکان و نوجوان ایجاد کنند. این اقدامات شامل راه‌اندازی سیستم‌های دقیق تأیید سن برای اطمینان از رعایت محدودیت‌های سنی، ارائه ابزارهای نظارتی قدرتمند به والدین برای مدیریت فعالیت‌های آنلاین فرزندانشان، استفاده از هوش مصنوعی و ناظران انسانی برای شناسایی و حذف محتوای مضر، به‌روزرسانی مداوم دستورالعمل‌ها و استانداردهای پلتفرم، ارائه آموزش‌های لازم به کاربران در مورد ایمنی آنلاین و همکاری نزدیک با سازمان‌های حامی کودک برای توسعه بهترین شیوه‌ها می‌شود. همچنین، محدود کردن جمع‌آوری داده‌های شخصی کودکان و نوجوان و اطمینان از تطابق این فرآیند با قوانین حفاظت از داده، از دیگر اقدامات ضروری برای حفاظت از حقوق این گروه سنی در فضای مجازی است. با اجرای این سیاست‌ها٬ پلتفرم‌ها می‌توانند نقش مؤثری در ارتقای تجربه دیجیتال کودکان و نوجوانان ایفا کنند و محیطی امن و سالم را برای آنها فراهم آورند.
ایران؛ محدودیت به بهانه‌ی صیانت
یکی از بهانه‌های جمهوری اسلامی برای اعمال محدودیت‌های گسترده بر اینترنت و ایجاد اینترنت طبقاتی، حفاظت از کودکان در برابر محتوای نامناسب عنوان می‌شود. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این ادعا صرفاً یک بهانه است و در عمل، سیاست‌های اعمال شده نه تنها از کودکان و نوجوانان محافظت نمی‌کند، بلکه حقوق آنها را نیز به شدت پایمال می‌کند.
پلتفرم‌های داخلی که به عنوان جایگزین برای شبکه‌های اجتماعی خارجی معرفی شده‌اند، نه تنها از نظر کیفیت و امکانات با نمونه‌های خارجی قابل مقایسه نیستند، بلکه از نظر رعایت حقوق کودکان و نوجوانان نیز با مشکلات جدی مواجه‌اند. پلتفرم‌هایی مانند «روبیکا» و «بله» که به عنوان پلتفرم‌های امن و داخلی تبلیغ می‌شوند، فاقد تنظیمات لازم برای حفاظت از کودکان هستند. به عنوان نمونه، مشاهده شده که یک نوجوان ۱۳ ساله در اپلیکیشن «بله» کانالی داشته و تصاویر شخصی خود را به اشتراک گذاشته است که به حضور و تعامل افراد بزرگسال در صفحه اجتماعی او در این شبکه پیام‌رسان داخلی منجر شده است. این موضوع نشان‌دهنده عدم وجود فیلترهای سنی مناسب و امکان نظارت افراد غیر همسن بر محتوا در این سکوها است.
از سوی دیگر، تمرکز بر محتوای مطابق با «فرهنگ اسلامی-ایرانی» باعث محدود شدن دسترسی کودکان به اطلاعات متنوع و حذف دیدگاه‌های اقلیت‌ها می‌شود. این رویکرد، نه تنها حق دسترسی به اطلاعات را محدود می‌کند، بلکه با اصل پانزدهم قانون اساسی ایران مبنی بر حق استفاده از زبان‌های محلی و قومی نیز در تضاد است.
نگرانی دیگری که در این زمینه وجود دارد، احتمال تبعیض بر اساس جنسیت و ویژگی‌های فیزیکی است. شواهد نشان می‌دهد که دولت قصد دارد دسترسی به برخی از محتواها را بر اساس این ویژگی‌ها محدود کند. این امر، نقض آشکار اصل برابری و عدم تبعیض است که در تمام اسناد بالادستی حقوق بشری مورد تأکید قرار گرفته است.
در نتیجه، ادعای حفاظت از کودکان و نوجوانان در سیاست‌های محدودیت‌زای جمهوری اسلامی، تنها یک بهانه برای اعمال محدودیت‌های گسترده بر اینترنت است و در عمل، این سیاست‌ها منجر به نقض حقوق این گروه سنی و ایجاد فضای ناامن برای آنها شده است.
