سیستان و بلوچستان؛ سرآمد در سرکوب و محرومیت دیجیتال
سیستان و بلوچستان نه تنها از نظر اقتصادی و خدمات اجتماعی در زمره توسعه‌نیافته‌ترین مناطق ایران است؛ بلکه از نظر سرکوب دیجیتال و سانسور نیز در صدر محرومیت‌ها قرار دارد.
فارغ از این‌که امکانات ارتباطی در این استان کمتر از بقیه مناطق توسعه‌یافته و رشد کرده‌اند، همین امکانات اندک نیز با قطعی اینترنت توسط دولت مواجه شده و عملاً اهالی این استان در بسیاری مواقع سال -به خصوص در زمان اوج اعتراضات- هیچ راهی برای ارتباط با بیرون ندارند.
همچنین برخی سیستم‌های محدودکننده جدید در این منطقه به طور گسترده -و احتمالاً برای اولین‌بار- تست می‌شوند. یکی از این سامانه‌های محدودکننده که توسط سازمان رگولاتوری ایران از زیرمجموعه‌های وزارت ارتباطات استفاده شده، سامانه سیام است که کند یا قطع کردن اینترنت در یک منطقه جغرافیایی خاص از جمله قابلیت‌های آن به شمار می‌رود.
در گزارش گروه فیلتربان که در زمینه حقوق دیجیتال و حق دسترسی به اینترنت فعالیت می‌کند، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سامانه سیام در استان سیستان و بلوچستان استفاده شده است.
سیستان و بلوچستان، دومین استان پهناور کشور در جنوب شرق ایران، به دلایل متعدد و گاه پیچیده، یکی از محروم‌ترین و توسعه‌نیافته‌ترین استان‌های ایران به شمار می‌رود.
پژوهشگران حوزه توسعه، با برشمردن مشکلات متعدد زیرساختی در این استان تأکید می‌کنند که این توسعه‌نیافتگی در آموزش، بهداشت و درمان، اقتصاد و امکانات و تجهیزات فنی و ارتباطی سال‌هاست حرف اول را می‌زند و زندگی شهروندان در این استان را تحت‌تأثیر زیان‌های بی‌شمار قرار می‌دهد.
در کنار این مشکلات زیرساختی، مشکلات طبیعی در این استان نیز مزید بر علت شده‌اند؛ باران‌های موسمی و سیل‌آسا، خشکسالی‌های مدام و طولانی و طوفان‌ها، دست به دست هم داده‌اند تا زندگی یک شهروند سیستان و بلوچستانی را از روال عادی خارج کنند، همه اینها در حالی است که سیاست‌های مبتنی بر «اقلیت‌سازی» و تبعیض‌های «قومی و مذهبی» در کنار سیاست «امنیتی کردن» فضا در این استان که از سوی حکومت دنبال می‌شود، از عوامل ستم مضاعف بر مردم این منطقه است.
در حوزه ارتباطات و فناوری دیجیتال هم وضعیت در این استان بهتر از بقیه حوزه‌ها نیست. مطابق آماری که دولت منتشر کرده، دسترسی خانوارهای دارای رایانه در استان سیستان و بلوچستان حدود ۲۲ درصد از میانگین کل کشور پایین‌تر است. بنابر همین آمار، نسبت مشترکان پهنای باند ثابت در کشور به ازای هر ۱۰۰ نفر ۱۳ نفر است اما این رقم در استان سیستان و بلوچستان تنها ۳ نفر است که ۷۵ درصد از میانگین کل کشور پایین‌تر است.
پادکست «لایه هفتم» در اپیزود جدید خود به وضعیت دسترسی به اینترنت در استان سیستان و بلوچستان پرداخته‌است تا بر پایه داده‌ها، شواهد و گفت‌وگو با مردم و کنشگران محلی، ابعاد مختلف ستمی را که بر این مردم در حوزه فناوری اطلاعات و دسترسی به اینترنت رفته، بررسی کند.
***
شاید پس از «جمعه خونین زاهدان» در هشتم مهرماه ۱۴۰۱ و قطعی مدام اینترنت در هر جمعه و در پی آن افت کیفیت اینترنت در استان سیستان و بلوچستان بود که نگاه‌ها را به سمت موضوع اینترنت در این استان معطوف کرد.
اردیبهشت سال ۱۴۰۲، ۲۳ سازمان و چهار فعال حقوق بشر به همراه ائتلاف «کیپ ایت آن»، یک کارزار بین‌المللی متشکل از چندین سازمان فعال در حوزه دسترسی به اطلاعات و اینترنت، به‌دنبال قطعی مکرر اینترنت در سیستان‌و‌بلوچستان، خواستار توجه فوری به نقض پیوسته حقوق بشر در این استان شدند.
در بخشی از بیانیه مشترک این سازمان‌ها، آمده‌است: «این اختلال مداوم منجر به چالش‌های مهمی برای جامعه محلی شده که به شدت به ارتباطات آنلاین برای فعالیت‌های روزانه خود متکی هستند.»
بنابر آمار، در شش‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳، ایران شاهد ۱۴ مورد محدودیت، اختلال جدی و قطع عمدی دسترسی به اینترنت بوده که همگی این موارد در زاهدان و شهرهای استان سیستان وبلوچستان گزارش شده‌اند.
همچنین از دی ماه ۱۴۰۱ تا فروردین ۱۴۰۳، بیش از ۱۶۵ اختلال گسترده در ایران رخ داده که ۵۰ درصد این اختلال‌ها در استان‌هایی بوده که گروه‌های قومی در آنها ساکن هستند. این در حالی است که ۹۰ درصد از این اختلال،در استان سیستان و بلوچستان رخ داده‌است.
بر اساس تحقیقات فیلتربان که با استفاده از داده‌های IODA، منابع محلی و بررسی فنی فیلتربان انجام شده، استان سیستان و بلوچستان در سال ۲۰۲۳ میلادی بیش از پنج هزار و ۴۰۰ دقیقه قطعی کامل اینترنت و حدود ۳۰۰ دقیقه اختلال‌های عمدی را تجربه کرد.
شیراحمد شیرانی از فعالان بلوچ و از سایت حال‌وش، در گفت‌وگو با «لایه هفتم»معتقد است که حکومت با قطعی اینترنت به دنبال متوقف کردن اعتراضات بود و می‌خواست «از انعکاس و اتفاقات پس از آن جلوگیری کند» اما به گفته او «خلاقیتی که خود مردم و فعالان رسانه‌ای داشتند باعث شد که مردم با وجود قطعی اینترنت، بتوانند صدای خود را به بیرون منعکس کنند.»
محدود و یا نابود شدن بسیاری از مشاغل خانگی و اقتصادهای محلی، یکی از پیامدهای قطعی اینترنت در این استان و ضعف زیرساخت‌های ارتباطی و دیجیتال بوده‌است.
بنا بر گزارش‌های محلی و گفت‌وگوی پادکست «لایه هفتم» با شهروندان این استان، زنان سوزندوز که یکی از مشاغل اصلی در این استان به شمار می‌رود، برای فروش و دریافت سفارش از سوی مشتریان خود در شهرهای دیگر ایران و بعضاً خارج از کشور، به خدماتی که شبکه‌های اجتماعی چون «اینستاگرام» ارائه می‌کند، نیاز داشتند.
یکی از این زنان در گفت‌وگو با لایه هفتم با اشاره به قطعی اینترنت پس از جمعه خونین زاهدان تأکید می‌کند که بسیاری از این زنان، مشتریان ثابت خود را به دلیل قطعی اینترنت از دست دادند و حتی یکی از این زنان سوزندوز که فرزندی مبتلا به سرطان داشت، با از دست دادن مشتری‌هایش به دلیل قطعی اینترنت نتوانست مسیر درمان فرزندش را تمام کند و فرزندش را از دست داد.
«یکی از خانم‌های سوزندوز، بچه‌اش سرطان خون داشت و تحت درمان بود. چند پیشنهاد کار بود. من نمونه‌کارها را فرستادم تا بتوانم به این خانم کمکی کرده باشم. مشتری در تهران از طریق اینترنت سفارش می‌داد. در همان روزها اتفاقات جمعه خونین افتاد و من دیگر به مشتری دسترسی نداشتم و ارتباط قطع شد.خانم هم واقعاً دیگر پول نداشت و شاید اگر آن پول به دستش می‌رسید، می‌توانست یک چند وقت دیگر بچه‌اش را نگه دارد.»
آمار نیز تأیید می‌کند بسیاری از مناطق سیستان و بلوچستان حتی از دسترسی به تلفن ثابت هم محروم هستند. در کنار این محرومیت، باید گفت در بسیاری از مناطق خود مرکز استان، یعنی شهر زاهدان نیز اینترنت سیگنال نمی‌دهد و مردم برای ارتباط گرفتن به کوه‌ها و مناطق مرتفع اطراف می‌روند تا بتوانند از گوشی‌های همراه خود استفاده کنند
این در حالی است که جمهوری اسلامی برای کنترل بیشتر اینترنت در بسیاری از مناطق و خصوصاً در استان سیستان و بلوچستان به دلایل امنیتی و سیاسی، از سامانه سیام استفاده می‌کند که در داخل ایران توسط وزارت ارتباطات توسعه پیدا کرده و ساخته شده، و یکی از قابلیت‌هایش، تبدیل دسترسی کاربران به «2G» است.
بنابر گزارش فیلتربان، بر اساس تحقیقی که سال ۱۴۰۱ در نشریه اینترسپت منتشر شده، «سیستم سیام» قابلیت‌های دیگری از جمله شنود، جاسوسی و رهگیری را در اختیار دولت می‌گذارد.
در حالی که مردم محلی که بسیاری از آنها به شغل «سوخت‌بری» مشغول هستند، برای ارتباط‌گیری، یافتن راه‌های بهتر، دریافت اطلاعات درباره مسیر حرکت‌ها و تغییرات جوی، گروه‌های واتس‌اپی داشتند، قطعی و اختلال اینترنت در این استان سبب شد که در سیلی که اسفندماه ۱۴۰۲ در این استان رخ داد، سوخت‌بران درباره وضعیت جوی در آن سوی مرز خبری نداشته باشند و ۲۰ نفر از آنها تنها به دلیل قطعی اینترنت و عدم آگاهی از وضعیت جوی جان خود را از دست دادند.
در کنار همه اینها، باید مشکلاتی چون گرانی اینترنت، گرانی فیلترشکن‌ها و گوشی‌های هوشمند را به مشکلات ارتباطی مردم منطقه اضافه کرد و از علل شکاف دیجیتال در منطقه به حساب آورد.
بدین طریق و در روزگاری که هرکار اداری و رسمی در ایران نیازمند دسترسی به اینترنت، رایانه و گوشی هوشمند است، این مردم در انجام عادی‌ترین کارهای روزمره خود با مشکلات و موانع متعددی روبه‌رو شوند.
