خلاصه تحلیلی
خرداد و تیر ۱۴۰۱ روزهای شلوغ و حساسیت‌برانگیزی در حوزه سیاست‌گذاری اینترنت در ایران بود. وعده راه‌اندازی اینترنت ایمن برای کودکان و نوجوانان، پشتیبانی از اینترنت طبقاتی (فیلترینگ غیرهمسان) و دستور رهبر ایران به قانون‌گذاری سریع در حوزه فضای مجازی در کنار استثنا کردن ابلاغیه‌های شورای عالی فضای مجازی از شکایت در دیوان عالی عدالت اداری از مهمترین مسایلی بودند که در طول ماه خرداد و تیر ۱۴۰۱ در زمینه سیاست‌گذاری اینترنتی در ایران رخ داد، که حقوق سیاسی اجتماعی شهروندان ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهند
همه آنچه گفته شد، محصول اندیشه‌ای هستند که از ابتدای شکل‌گیری ایده اینترنت ملی نیز در ذهن حاکمان وجود داشته است. این نگاه می‌گوید، اینترنت یک سرویس بر روی شبکه ملی اطلاعات است و دسترسی به اینترنت را به عنوان یک حق به رسمیت نمی‌شناسد.
منظور کاربر در نگاه قانون‌گذار نیز کسی است که هویتش قابل شناسایی باشد و بتوان اطلاعات را به صورتی که دلخواه حکومت است به او ارایه کرد. در عین حال، اگر انتقاد به حاکمیت، زیر سوال بردن یک قانون یا حتی پست کردن عکس یا مطالب ناسازگار با ارزش‌های حکومت رخ داد، مقامات مسوول به‌توان کاربر را شناسایی و محاکمه کنند.
طی ماه‌های اخیر و به خصوص بعد از روی کار آمدن عیسی زارع‌پور، به عنوان وزیر ارتباطات این نگاه به با سرعت بیشتری در حال پیاده‌سازی است. هرچند باید توجه کرد که، ایده شبکه ملی اطلاعات و جزییاتی که درباره کارکرد آن گفته شد، یک دغدغه حاکمیتی است و یک دولت فارغ از حزب سیاسی یا ادعاهایی که در زمینه آزادی بیان دارد، نمی‌تواند جلوی اجرای آن را بگیرد.
همان‌طور که گفته شد، یکی از ایده‌آل‌های حاکمیت درباره دسترسی شهروندانش به اینترنت، سرویس یا شبکه‌ای است که آن را بتوان به صورت دلخواه – مثلا در زمانی مشخص یا برای عده ای خاص از کاربران – قطع و وصل کرد. این قطع و وصل گزینشی در زمان برگزاری کنکور دانشگاه‌ها در امسال رخ داد و در طی آن – با وجود اینکه راه‌حل‌های جایگزین دیگری برای جلوگیری از تقلب در حوزه برگزاری امتحان وجود داشت- اینترنت تمام تلفن‌های همراه مناطق خاصی از شهرها قطع شدند. پیگیری‌ها درباره فرایند اداری منجر به این قطعی در سامانه‌هایی که برای شفاف‌سازی فرایندهای اداری و دولتی طراحی شده‌اند – به خاطر محرمانه بودن موضوع – ناکام مانده است.
این گزارش مروری کرده بر اجرای همین سیاستگذاریها در ماه‌های خرداد و تیر ۱۴۰۱ و فرایند اجرایی که برای رسیدن به این سیاست‌های کلان در طول این مدت طی شد.
بررسی سند راهبردی ده ساله فضای مجازی ایران
هشتاد و دومین جلسه شورای عالی فضای مجازی کشور عصر سه شنبه ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ به ریاست ابراهیم رییسی رییس جمهور در نهاد ریاست جمهوری برگزار شد. بنابر خبری که خبرگزاری مهر منتشر کرده، دستور جلسه این نشست، بررسی «سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی در افق ۱۴۱۰» بوده است.
دو بخش اول این سند مربوط به ارزش‌ها و چشم انداز فضای مجازی در افق ۱۴۱۰ می‌شود و بخش سوم این سند نیز به اهداف و اقدامات کلان اختصاص دارد. بخش‌های اول و دوم پیش‌تر و در تیرماه ۱۴۰۰ ابلاغ شده بود و در این جلسه قرار بود بخش سوم این سند که در مورد اهداف کلان شامل توسعه اقتصاد دیجیتال، طراحی و استقرار نظام علم، فناوری و نوآوری فضای مجازی و دیپلماسی سایبری است مورد بررسی قرار گرفت.
استثنا شدن مصوبات شورای عالی فضای مجازی از شکایت دیوان عدالت اداری
مجلس شورای اسلامی در ایران، روز ۲۹ خردادماه ۱۴۰۱ مصوبه‌ای را گذراند که براساس آن امکان شکایت از مصوبات شورای عالی فضای مجازی در دیوان عدالت اداری امکان‌پذیر نخواهد بود.
در این روز نمایندگان در جریان اصلاح قانون «تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری» تصمیم گرفتند، دیوان عدالت از رسیدگی به «شکایات، تظلّمات و اعتراضات» علیه شورای عالی فضای مجازی منع شود.
ماده ۱۲ امکان رسیدگی به اعتراضات و شکایات اشخاص حقیقی و حقوقی از «آیین‌نامه‌ها،مقررات دولتی و شهرداری، موسسه‌های عمومی غیردولتی و…» را فراهم می‌کند. این ماده تاکید می‌کند، اگر تضییع حقی «به خاطر مغایرت با شرع یا قانون یا عدم صلاحیت مرجع، سواستفاده از اختیار یا تخلف در اجرای قوانین و مقررات یا خودداری از انجام وظیفه» شده باشد، امکان شکایت به این مرجع وجود خواهد داشت.
البته تصمیمات «رییس قوه قضاییه و مصوبات و تصمیمات شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجلس خبرگان و شورای عالی امنیت ملی» از شمول این ماده خارج شده‌اند و به عبارت دیگر، امکان شکایت از آنها در این دیوان وجود ندارد.
به طور دقیق‌تر، در مصوبه جدید تبصره‌ای تحت عنوان «تبصره شماره ۲» افزوده شده که می‌گوید: «رسیدگی به مصوبات شورای عالی فضای مجازی در حوزه تحت صلاحیت این نهاد از شمول حکم این ماده خارج است.»
راه‌اندازی اینترنت کودکان در ایران
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات ایران یکم تیرماه ۱۴۰۱ وعده داد، «اینترنت ویژه کودکان و نوجوانان» تا دو هفته دیگر در اختیار خانواده‌های ایرانی قرار بگیرد.
آقای زارع پور گفت این کار در راستای «ارائه سرویس‌های ویژه کودکان» و برای «ایمن‌سازی فضای مجازی» طراحی شده است. او تاکید کرد که، ایجاد این «اینترنت کاملا ایمن» بنا بر مصوبه شورای عالی فضای مجازی به عهده وزارت ارتباطات گذاشته شده است. وزارت ارتباطات نیز بنا به این دلیل قانونی و نیز «دلایل شرعی و قانونی» زیرساخت‌های این برنامه را آماده کرده است.
با وجود گذشتن بیشتر از دو هفته از این وعده، اینترنت کودک و نوجوان در ایران رونمایی نشد. اما از روز ۲۱ تیرماه ویژگی قفل کودک برای همه کاربران اینترنت در ایران که از سایت‌های گوگل و بینگ استفاده می‌کنند، فعال شد. فیلتربان در گزارش وضعیت شبکه خود به این موضوع پرداخت.
رهبر ایران: اگر درباره فضای مجازی قانون ندارید، سریع تهیه کنید
آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران روز سه‌شنبه هفتم تیرماه ۱۴۰۱ در دیدار با مقامات قوه قضاییه کشور درباره لزوم قانون‌گذاری در زمینه اینترنت صحبت کرد. او در صحبت‌هایش از محدود نبودن فضای مجازی انتقاد کرد و گفت: «برای برخورد، اگر قانون ندارید سریع تهیه کنید.»
رهبر ایران در این سخنرانی گفت: «هر چند وقت یک بار یک شایعه‌ای در فضای مجازی پخش می‌شود، مردم را نگران می‌کند. این امنیت روانی مردم را از بین می‌برد. یکی از وظایف قوه قضاییه برخورد با همین مسئله است. تا دیروز فقط روزنامه‌ها بودند که این کارها را می‌کردند، حالا فضای مجازی هم اضافه شده است.»
صحبت‌های آقای خامنه‌ای در راستای مصوبه شورای عالی فضای مجازی در مورد مقابله با اخبار جعلی تحلیل می‌شود. پیش از این در تاریخ ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ شورای عالی فضای مجازی مصوبه‌ای را با عنوان «مصوبه شورای عالی فضای مجازی الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» تصویب کرده بود که برخورد با منتشرکنندگان «اخبار و محتوای خبری خلافواقع در فضای مجازی» را نظام‌مند می‌کرد. این مصوبه وظایفی را بر عهده قوه قضاییه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار می‌داد تا با آنچه که این مصوبه نشر اخبار جعلی عنوان کرده بود برخورد قضایی کنند.
ماده دوم این مصوبه، قوه قضاییه را مکلف می‌کرد که ظرف مدت سه ماه و با همکاری مرکز ملی فضای مجازی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نسبت به ارایه لایحه قضایی مقابله با اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با پوشش همه ابعاد اقدام کند.
این قانون تاکید می‌کرد که قوه قضاییه باید به تعریف جرم و مجازات در این زمینه بپردازد و وزارت ارشاد نیز بحث احراز هویت و گسترش ارتباط با این پلتفرم‌های پخش اطلاعات را پیش ببرد.
بر همین اساس آیت‌الله خامنه‌ای نیز در سخنان خود از قوه قضاییه خواست تا نسبت به برخورد قضایی با نشر کننده‌های اخبار جعلی برخورد کنند.
قطع اینترنت به دلیل برگزاری کنکور
مهدی سالم، مسوول روابط عمومی وزارت ارتباطات در روز ۹ تیرماه ۱۴۰۱ در حساب توییتری‌اش اعلام کرد: «به درخواست وزارت علوم و تایید مراجع ذیربط امروز و فردا در حوزه های برگزاری آزمون کنکور دسترسی به اینترنت محدود خواهد بود.»
در همین رابطه، یکی از کاربران توییتر از وزارتخانه‌های علوم و ارتباطات خواسته است تا نامه‌های وزارت علوم به وزارت ارتباطات یا هر سازمان دیگری که به این درخواست قطعی دلالت دارند را منتشر کنند.
وزارت ارتباطات در پاسخ به این درخواست نوشت: «اسناد و اطلاعات درخواستی جز اسناد طبقه‌بندی است و این دستگاه مجاز به ارایه آن به شخص غیرمسوول نیست.»
وزارت علوم نیز در پاسخ به همین درخواست نوشته است: «نامه دارای رده طبقه‌بندی می‌باشد و امکان آن در سایت میسر نیست.»
این کاربر به رخ دادن مشکل قطعی اینترنت در حوزه‌های برگزاری آزمون در سال گذشته (۱۴۰۰) نیز اشاره کرده و می‌نویسد: از وزارت علوم و سازمان سنجش خواستم نامه‌های مربوط را ارسال کنند. خلاف کردند و ارسال نکردند و شکایتم هم به جایی نرسید.
تکذیب فیلترینگ واتس‌آپ و اینستاگرام
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات ایران در روز ۷ تیر ۱۴۰۱ انتشار اخباری درباره فیلترینگ واتس‌اپ و اینستاگرام را شایعه دانست و گفت: «این موضوع تنها یک شایعه است، فیلترینگ در اختیار وزارت ارتباطات نیست اما هیچ تصمیمی در هیچ بخشی از کشور در این مورد اتخاذ نشده است.»
به جز عیسی زارع‌پور، محمدجواد آذری جهرمی، وزیر سابق ارتباطات نیز از اینکه در فیلترینگ دستی ندارد و تنها بازوی اجرایی است، صحبت می‌کرد.
بنابر قوانین ایران، دو راه برای فیلترینگ یک سایت یا پلتفرم وجود دارد؛ حکم قضایی (مشابه فیلترینگ تلگرام که با حکم قضایی یک بازپرس فیلتر شد) یا رای کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه (مشهور به کمیته فیلترینگ).
دفاع وزیر ارتباطات رییسی از اینترنت طبقاتی
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم در برنامه تلویزیونی جهان‌ارا که ۶ تیرماه از شبکه افق پخش شد، از اجرای طرح فیلترینگ غیرهمسان و اینترنت طبقاتی در ایران دفاع کرد.
او در این برنامه گفت: «رییس جمهور در ایام انتخابات به این موضوع اشاره کرد که در هیچ کجای دنیا اینگونه نیست که اینترنت در اختیار یک کودک، در اختیار یک استاد دانشگاه هم باشد. طبیعتا این‌ها نیازهایشان با هم متفاوت است. ارایه اینترنت ویژه کودک نیز در حقیقت یک نوع تخصصی کردن است و ما ابتدا از کودک شروع کرده‌ایم. این هیچ ربطی به برچسب‌هایی که چند ماه به طرح صیانت زده شد و گفتند قرار است اینترنت را قطع کنند ندارد. هیچ کس در جمهوری اسلامی ایران به دنبال قطع اینترنت نیست.»
آنچه آقای زارع‌پور به آن اشاره کرده، دسترسی به محتوای اینترنت را به صورت گزینشی برای افراد ممکن می‌کند. این امر خلاف اصل بی‌طرفی شبکه است که براساس آن همه کاربران باید به طور برابر به محتوای اینترنت دسترسی داشته باشند.
ایران پیش از عیسی زارع‌پور نیز بی‌طرفی شبکه را با دو نرخی کردن ترافیک داخلی و خارجی اینترنت نقض کرده بود.
عرضه سهام تپسی در فرابورس
در روز ۲۴ خردادماه ۱۴۰۱ سهام اولیه شرکت تاکسی اینترنتی «تپسی» (با نام حقوقی یشگامان فنآوری و دانش آرامیس) در بورس عرضه شد.
نسخه پریمیوم تلگرام عرضه شد؛ ایرانی‌ها نمی‌توانند دریافت کنند
پیام‌رسان تلگرام نسخه پیشرفته (پریموم) خود را از روز ۳۰ تیرماه ۱۴۰۱ ارایه کرد. مشترکان برای دسترسی به خدمات اضافه این پیام‌رسان باید اشتراک‌های ویژه آن را خریداری کنند. این ویژگی برای شماره‌های تلفن ایران – به دلیل وجود تحریم‌های آمریکا و جدایی ایران از شبکه بانکی جهانی – امکان ندارد.
دیجیاتو در گزارشی که در همین باره منتشر کرده تاکید می‌کند که حتی در صورت استفاده از فیلترشکن یا درگاه‌های پرداخت بین‌المللی نیز چنین امکانی وجود ندارد.
تحریم‌های حوزه فناوری و مشکلات داخلی همچون اختلال و فیلترینگ از مشکلات جدی هستند که امکان دسترسی کاربران ایرانی را به خدمات اینترنتی محدود و دشوار می‌کنند.
دستگیری مدیران سه کانال تلگرامی در ایران
روابط عمومی کل سپاه پاسداران در ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ از دستگیری ادمین های سه کانال تلگرامی به اتهام انتشار اسناد طبقه بندی شده و تشویش اذهان عمومی خبر داد.
برخورد با فعالان مدنی و کاربران شبکه‌های اجتماعی به دلایل امنیتی و غیرامنیتی از فعالیت‌های سابقه دار جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته بوده که تا امروز نیز ادامه داشته است.
حمله سایبری به صنایع فولاد ایران
در روز چهارم تیرماه ۱۴۰۱ مرکز ملی فضای مجازی در ایران اعلام کرد که، سیستم‌های فناوری اطلاعات فولاد کشور مورد حمله سایبری قرار گرفته‌اند. بنابر اطلاعیه‌ای که این مرکز منتشر کرده، از ساعت ۶ و ۳۰ دقیقه بامداد حملات سایبری به بخش‌هایی از فولاد هرمزگان و خوزستان انجام و آنها را دچار اختلال کرد. درباره ساعت و جزییات این حمله اطلاعات گوناگونی منتشر شده است.
گروه هکری به نام گنجشک پرنده با انتشار یک ویدیو مسوولیت این حمله سایبری را برعهده گرفت. این گروه پیش‌تر سامانه سوخت در ایران را هک کرده بود.
در سال‌های گذشته حملات سایبری متعددی در ایران انجام شده که از میان آنها، هک دوربین‌های زندان اوین، حمله به تاسیسات هسته‌ای با ویروس استاکس‌نت و حمله به سامانه‌های سوخت در ایران از جمله مشهورترین آنها هستند.
وعده افزایش ظرفیت کل زیرساخت اینترنتی ایران
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت رییسی در یک گفت‌وگوی تلویزیونی با برنامه جهان‌آرا در شبکه افق اعلام کرد: «بر اساس قراردادی که با یک کنسرسیوم داخلی امضا کردیم، تا مهرماه ۷۰ درصد به ظرفیت کل شبکه زیرساخت کشور افزوده می‌شود.»
او در این باره افزود: «زارع‌پور درباره شبکه زیرساخت کشور و افزایش ظرفیت آن گفت: «بهمن‌ماه پارسال قراردادی با یک کنسرسیومی ایرانی منعقد کردیم که به این واسطه ۷۰ درصد به ظرفیت کل شبکه زیرساخت کشور در مدت زمان هشت ماه اضافه کنند. فرآیند این کار آغاز شده و تا مهرماه ۷۰ درصد به ظرفیت کل زیرساخت گذشته اضافه می‌شود؛ یعنی به آنچه در ۱۵ سال گذشته انجام شده بود ما در مدت هشت ماه ظرفیت چند برابری اضافه می‌کنیم.»
