از خاموشی‌های اینترنت تا نسخه‌ی آزمایشی فیلترشکن قانونی

از ۱۱ اردیبهشت – ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ عملاً ماه خاموشی اینترنت در ایران بود. دست‌کم به مدت ۲۶ روز در بسیاری از نقاط کشور شاهد کاهش پهنای باند عمدی اینترنت بودیم که سرعت ارتباط را پایین می‌آورد و در موارد متعددی هم اینترنت موبایل تقریباً به طور کامل قطع شد. اختلال‌ها از ۱۶ اردیبهشت در استان خوزستان آغاز شد و به تدریج به دست‌کم ۳۲ استان گسترش یافت. در برخی ساعات، در سراسر کشور اختلال‌های اساسی رخ داد.

قطع اینترنت و کاهش عمدیِ سرعت آن همزمان با اعتراضات مردمی صورت گرفت. این اعتراضات به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی و فروریختن مرگبار برج ده طبقه‌ی متروپل در آبادان که در دست ساختمان بود به وقوع پیوست.

مقامات دولتی برای ایجاد اختلال در اینترنت از شیوه‌های مختلفی استفاده کردند که از روزی به روز دیگر و از منطقه به منطقه تفاوت می‌کرد و نشان می‌داد برخی از تصمیم‌گیری‌ها در سطح استان انجام می‌شود. اکثر اختلال‌ها شامل مسدود کردن اینترنت بین‌المللی و خدمات خارجی در شبکه‌ی موبایل، یا کاهش پهنای باند بین‌المللی برای شبکه موبایل و خانگی و محل کار می‌شد. در بعضی موارد سایت‌ها و خدمات داخلی نیز دچار کاهش عمدی می‌شدند.

به هنگام بروز این اختلال‌ها، به نظر می‌رسید مقامات دولتی برای محدود کردن دسترسی به اینترنت بین‌المللی و جایگزین کردن آن با «شبکه ملی اطلاعات»، در حال آزمایش استراتژی‌های تازه و پیچیده‌تری هستند. برخی از این استراتژی‌ها عبارت‌اند از:

۱. زمان‌بندی اختلال‌ها در ساعات مشخصی از روز.
۲. هماهنگ کردن قطع اینترنت بین‌المللی از یک‌سو و دسترسی محدود به سایت‌ها و خدمات داخلی از سوی دیگر.
۳. به آزمایش گذاشتن یک فیلترشکن داخلی که کاهش عمدی پهنای باند را دور می‌زند.

فقدان اطلاعات معتبر و عدم پاسخگویی مقامات دولتی و شرکت‌های ارایه‌دهنده‌ی خدمات اینترنتی باعث می‌شود که به سختی بتوانیم تمام جزییات هر مورد از اختلال‌ها را طی این ماه مستند کنیم. فیلتربان با اتکا به همان مقدار داده‌هایی که در دست است سعی دارد این گزارش را تا جای ممکن دقیق ارایه دهد. یافته‌های این گزارش متکی بر اطلاعات زیر هستند:

• داده‌هایی که به وسیله‌ی ابزار رصدیابی شبکه‌ها فراهم شده مثل داده‌های تشخیص و تحلیل خاموشی‌های اینترنت (آیودا)، و شرکت‌های خصوصی فناوری اطلاعات نظیر «کلاودفلر» و «کِنتیک».
• تست‌های سنجش شبکه از سوی خود ما در فیلتربان.
• منابع مورد اعتماد فیلتربان در داخل کشور.

اصطلاحات به کار رفته در این گزارش

• قطع اینترنت (Internet Shutdown): قطع دسترسی به هرگونه شبکه‌‌ کامپیوتری.

• کاهش عمدی پهنای باند شبکه (Network or Bandwidth Throttling): محدود کردن عمدی پهنای باند شبکه‌ها. این کاهش پهنای باند که سرعت انتقال داده‌ها را کاهش می‌دهد به درجات مختلف صورت می‌گیرد و گاه به اندازه‌ای است که دسترسی کاربران به شبکه‌های موجود آنلاین غیرممکن می‌شود.

• قطع اینترنت بین‌المللی یا شبکه‌های جهانی: یک وضعیت خاص که از یک‌سو دسترسی به اینترنت (بین‌المللی) ممکن نیست اما از سوی دیگر «شبکه ملی اطلاعات» فعال و قابل دسترسی است. ما می‌توانیم شبکه ملی اطلاعات را «اینترانت» بنامیم یعنی همان شبکه داخلی.

• خاموشی شبکه موبایل: زمانی که گوشی‌های همراه به اینترنت دسترسی ندارند اما شبکه‌ی خانگی با پهنای باند سریع و کسب‌وکارها می‌توانند با اینترنت ارتباط برقرار کنند.

استراتژی‌های تازه

واکنش‌های مقامات جمهوری اسلامی

در گذشته، در پاسخ به موارد قطع اینترنت، مقامات ایرانی بیانیه می‌دادند و دلایل یا توجیهاتی برای این خاموشی‌ها می‌آوردند. این بار اما واکنش فقط سکوت بود، به جز یک مورد که عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات روز ۲۸ اردیبهشت در گفتگویی با خبرنگاران کاهش عمدی پهنای باند را انکار کرد.

زارع‌پور گفت: «تکذیب می‌کنم که پهنای باند کشور را کاهش داده‌ایم. به اندازه نیاز کشور پهنای باند تأمین می‌شود.» وزیر ارتباطات اما درباره‌ی قطع اینترنت نظری ابراز نکرد.

خبرگزاری رسمی ایسنا روز ۳ خرداد در گزارشی راجع به فروریزی ساختمان متروپل به قطع اینترنت در آبادان اشاره داشت و متعاقباً این خبر را تایید کرد.

زمان‌بندی برای ایجاد اختلال

با روشی نوظهور که چهار روز به طول انجامید برخی از مقامات دولتی در نقاط مختلف کشور اختلال‌ها را بر حسب ساعات خاصی از روز برنامه‌ریزی کرده بودند. برای نمونه، از ۲۷ تا ۳۰ اردیبهشت در استان خوزستان درست حوالی ظهر شبکه‌ی موبایل دچار خاموشی می‌شد، در حالیکه در ساعات صبح، به ویژه در شهرهای اهواز، اندیمشک، و دزفول کاربران قادر بودند با گوشی همراه به اینترنت دسترسی داشته باشند.

در ساعت‌های بعد از ظهر شبکه‌های ۴G و ۳G کاملاً ارتباط خود را با اینترنت از دست می‌دادند.

پس از چند ساعت قطع کامل اینترنت، حوالی غروب ارتباط موبایل برقرار می‌شود اما این‌بار فقط شبکه‌ی داخلی قابل دسترسی است که تا حوالی ظهر روز بعد آنلاین باقی می‌ماند.

روشن نیست به چه دلیل قطع اینترنت در طول روز به این شیوه برنامه‌ریزی و زمان‌بندی شده بود. شاید مقامات دولتی بر این باور بودند که مردم در ساعت‌های خاصی برای اعتراض به خیابان می‌آیند. در عوض، به روزهای پایانی اردیبهشت و اوایل خرداد که نزدیک می‌شویم می‌بینیم که خاموشی‌ها و کاهش‌های عمدی سرعت و پهنای باند کمتر از روی برنامه و بیشتر مطابق با برآورد مقامات امنیتی، در سطح محله‌ها و شهرها و استان‌ها عملی می‌شوند.

قطع اینترنت بین‌المللی و کاهش عمدی پهنای باند شبکه‌ی داخلی

روش نوظهور دیگری که مقامات دولتی به کار گرفتند استفاده از شبکه ملی اطلاعات به شیوه‌ای پیچیده‌تر از سابق بود.

پیش از این ما با دو استراتژی روبرو بودیم، یا قطع کامل اینترنت و یا فقط قطع اینترنت بین‌المللی. به عبارت دیگر، ۱) تمامی شبکه از دسترس خارج می‌شد، یا اینکه ۲) فقط ارتباط با اینترنت جهانی قطع می‌شد اما دسترسی به شبکه ملی اطلاعات و خدمات داخلی امکانپذیر بود.

از آبان ۱۳۹۸ تا کنون آنچه مرسوم بود همان استراتژی دوم بود. برای نمونه، در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۱ یک ویدیو از طرف یک منبع قابل اعتماد در خوزستان به دست فیلتربان رسید که نشان می‌داد چگونه کاربران می‌توانند با گوشی همراه به شبکه‌ی داخلی ایران متصل شوند اما همزمان امکان دسترسی به جهان خارج را ندارند. این ویدیو نشان می‌دهد که سایت گوگل مسدود شده اما دسترسی به وبسایت‌ها و خدمات دیجی‌کالا و آپارات امکانپذیر است.

طبق تحلیل فیلتربان، این روش باعث می‌شود خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی ناشی از قطع اینترنت کاهش یابد زیرا خدمات روزمره‌ی داخلی نظیر تراکنش‌های بانکی، تجارت دیجیتال و تاکسی اینترنتی کماکان برقرار می‌مانند.

اما به تازگی فیلتربان متوجه شده که در شیوه‌ی ایجاد اختلال‌ تغییری به وجود آمده است. به دنبال فروریزی ساختمان ناتمام متروپل در آبادان و بالاگرفتن موج جدید اعتراضات که به سرعت گسترش یافت، مقامات دولتی کماکان اینترنت جهانی را مسدود کردند اما شبکه ملی اطلاعات نیز به شکل گزینشی زیر تیغ کاهش عمدی پهنای باند قرار گرفت. همان‌طور که در این ویدیو می‌بینیم، نه تنها اینترنت بین‌المللی از دسترس خارج شده، بلکه به دلیل کاهش عمدی پهنای باند به شکل محلی، وب‌سایت‌ها و خدمات داخلی هم آنچنان کند شده‌اند که عملاً آنها را غیرقابل استفاده کرده است. علاوه بر این، تحمیل کاهش پهنای باند با دقت کارد جراحی چنان انجام گرفته که برخی وبسایت‌های دولتی مورد علاقه‌ی مقامات را مصون گذاشته، مثلاً همان‌طور که در ویدیو مشاهد می‌شود سایت علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی به راحتی قابل دسترسی است.

احتمال آغاز به کار نسخه آزمایشی فیلترشکن قانونی

در نیمه‌ی اردیبهشت یک منبع مطلع و مورد اعتماد به فیلتربان گفت، «به احتمال زیاد دولت درصدد پخش نسخه‌هایی از وی‌پی‌ان یا فیلترشکن در میان تظاهرکنندگان است.» این منبع که نخواست نام او فاش شود اضافه کرد، «این می‌تواند یک آزمایش باشد برای فیلترشکن قانونی و تلاش برای جلب نظر کاربران تا از این نرم‌افزارها استفاده کنند.»

درست در بحبوحه‌ی خاموشی‌های اینترنتی و قطع شبکه‌های بین‌المللی و کاهش عمدی پهنای باندهای محلی، فروشندگان ناشناس شروع به تبلیغ «راه حل»هایی از این دست برای دسترسی به اینترنت کردند.

این فروشندگان ناشناس در آبادان و سایر شهرهای خوزستان که قطع اینترنت بسیار شدید بود، از طریق کانال‌های تلگرامی دست به تبلیغ فیلترشکن‌های خود زدند.

این کانال‌های تلگرامی همان نوع فیلترشکن‌ها و انواع مختلفی از وی‌پی‌ان‌ها را عرضه می‌کنند که از طریق گوگل‌آوتلاین، پروتُن، شادوساکس، و نظایر آنها ارائه می‌شود. آنها به سِرورهای محلی متصل می‌شوند و سپس تمام ترافیک را از آنجا به یک سِرور در خارج از کشور منتقل می‌کنند. این نرم‌افزارها مدعی هستند که ۱) قطع اینترنتِ داخلی را دور می‌زنند و ۲) با نصف قیمت تمام شده امکان دسترسی به شبکه ملی اطلاعات را فراهم می‌کنند. با آزمودن این وی‌پی‌ان ها، هر دو ادعا تأیید شد.

این نرم‌افزارها می‌توانند نسخه‌های آزمایشی همان چیزی است که پروژه‌ی «وی‌پی‌ان های قانونی» یا فیلترشکن‌های مجاز نام گرفته بود. سال‌هاست که مقامات دولتی وعده می‌دهند که فیلترشکن‌های قانونی و مورد قبول دولت را در اختیار «افراد مورد اعتماد» قرار می‌دهند تا این افراد بتوانند به محتوا و سِروِرهای مسدود شده دسترسی داشته باشند.

ما توانستیم دست‌کم پنج کانال تلگرامی را شناسایی کنیم که اقدام به فروش این گونه نرم‌افزارها کرده و هر پنج تا تقریباً همزمان در ماه مارس ۲۰۲۲ تأسیس شده‌اند. اگر با دقت به زبان، اسامی مدیران، ابزارها، ویدیوهای آموزشی، یا تصویرهای متحرک گیف و مواد دیگر در این کانال‌ها توجه کنیم، متوجه می‌شویم که همه از یک جا می‌آیند و به وسیله‌ی یک گروه اداره می‌شوند.

با آنکه روشن نیست چه کسانی اقدام به فروش این نرم‌افزارها کرده‌اند، بعید به نظر می‌رسد که فعالیت آنها بدون تأیید بخشی از حاکمیت ممکن شده باشد، کمااینکه یکی از این کانال‌ها گفته که فیلترشکن‌های فروشی همه «قانونی» هستند.

اختلال‌های منطقه‌ای

آنچه در زیر می‌آید جدول زمانی موارد قطع اینترنت در مناطق مختلف، اختلال‌های منطقه‌ای، و انقباض‌های عمدی در ناحیه‌ها و شهرهای مختلف کشور است.
توجه داشته باشید که در برخی موارد فیلتربان قادر بوده با رجوع به داده‌های موجود نوع اختلال را مشخص کند که آیا قطع دسترسی به اینترنت بوده یا انقباض عمدی که باعث کاهش چشمگیر سرعت اینترنت می‌شود. در موارد دیگر ما فقط نوعی اختلال یا خاموشی اینترنت را مشاهده می‌کنیم بدون آنکه بتوانیم از جزییات آن مطلع شویم.

• از ۱۶ تا ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱: قطع کامل اینترنت در خوزستان، همچنین اختلال‌هایی در کرمان و گلستان.

• ۱۹ اردیبهشت: انقباض عمدی و کاهش سرعت در سراسر کشور، همراه با خاموشی نسبتاً کامل اینترنت در کهگیلویه و بویراحمد، همدان، و اختلال‌هایی در گیلان، گلستان، کردستان، تهران، لرستان، ایلام، اصفهان، خوزستان، بوشهر، فارس، و هرمزگان.

• ۲۰ اردیبهشت، قطع تقریباً کامل اینترنت در قزوین، اختلال‌هایی در کرمان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، گیلان، مازندران، و گلستان.

• ۲۱ اردیبهشت، اختلال‌ها در کردستان، یزد، چهارمحال و بختیاری، و کرمان.

• ۲۲ اردیبهشت، اختلال‌ها در یزد، تهران، کردستان، اصفهان، همدان، و کرمان.

• ۲۳ اردیبهشت، تقریباً قطع کامل اینترنت در اردبیل، بهبهان، همراه با اختلال‌هایی در خوزستان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، فارس، زنجان، و کرمان.

• ۲۴ اردیبهشت، قطع تقریباً کامل اینترنت در بوشهر و اختلال‌هایی در اردبیل، ایلام، هرمزگان، فارس، بوشهر، خوزستان، همدان، کردستان، زنجان، فارس، آذربایجان شرقی و غربی، و تهران.

• ۲۵ اردیبهشت، شرکت موبین‌نت اعلام کرد که خاموشی اینترنت در اثر یک حمله سایبری به وقوع پیوسته است.

• ۲۶ اردیبهشت، اختلال‌ها در بوشهر، گلستان، یزد، هرمزگان، ایلام، و کهگیلویه و بویراحمد.

• ۲۷ اردیبهشت، اختلال‌ها در گلستان، یزدی، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام، چهارمحال بختیاری، بوشهر، هرمزگان، و قزوین.

• ۲۸ اردیبهشت، شبکه موبایل در شهر رشت از دسترس خارج شد، همراه با اختلال‌هایی در تهران و اصفهان.

• ۲۹ اردیبهشت، قطع تقریباً کامل اینترنت در ایلام.

• از ۳۰ اردیبهشت تا ۱ خرداد، قطع تقریباً کامل اینترنت در ایلام، اختلال‌هایی در خراسان جنوبی.

• ۱ خرداد، قطع تقریباً کامل اینترنت در یزد، هرمزگان، و فارس، اختلال‌هایی در تهران، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، و خراسان جنوبی.

• ۲ خرداد، شرکت ارتباطات زیرساخت (TCI) خاموشی‌هایی نشان می‌دهد، همراه با قطع تقریباً کامل اینترنت در خراسان شمالی، زنجان، لرستان، و اختلال‌هایی در اردبیل، اصفهان، تهران، و سیستان و بلوچستان.

• ۳ خرداد، بنا به گزارش ایسنا، اینترنت در آبادان قطع شد. قطع تقریباً کامل اینترنت در کرمان.

• ۴ خرداد، قطع تقریباً کامل اینترنت در هرمزگان.

• ۵ خرداد، قطع تقریباً کامل اینترنت در قم، اختلال‌هایی در خوزستان، اصفهان، سیستان و بلوچستان، ایلام، بوشهر، فارس، کرمان، هرمزگان، و کهگیلویه و بویراحمد.

• ۷ خرداد، اختلال‌هایی در اردبیل، خراسان جنوبی، و قزوین، و قطع تقریباً کامل اینترنت در فارس، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، و هرمزگان.

شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی

● AS202391، شرکت افرا رسا یک اپراتور شبکه است. به مدت ۱۴ روز اختلال‌های شبکه‌ی آن بر کاربران فارس، تهران، گلستان، و خراسان رضوی اثر گذشت.

● AS25124، شرکت مهندسی اینترنت داتک روز ۲۱ اردیبهشت کاملاً از دسترس خارج شد. تا این تاریخ سرویس این شرکت هنوز آنلاین نشده است و کاربران آن در استان تهران را دچار مشکل کرده است.

● AS56466، شرکت فناوری اطلاعات و ارتباطات پارس فنون افق با مسؤلیت محدود، از ۲۱ اردیبهشت تا ۵ خرداد آفلاین و از دسترس خارج شد و کاربران خود را در تهران و همدان تحت تأثیر قرار داد.

● AS48309، شرکت آریانا گستر اسپادانا با برند تجاری پاناوان (PJSC)، خاموشی‌های اینترنتی در این شرکت از ۲۱ اردیبهشت تا ۵ خرداد بر کاربران آن در استان‌های تهران، اصفهان، و بوشهر اثر گذاشت.