اکوسیستم فناوری ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله تغییر در مالکیت استارتاپ‌ها، خروج سرمایه‌گذاران خصوصی، مهاجرت گسترده نیروی متخصص و افزایش نظارت و کنترل دولتی بر فضای دیجیتال مواجه بوده است. این روندها پیامدهای گسترده‌ای بر آینده فناوری و نوآوری در ایران خواهند داشت و می‌توانند به کاهش رقابت‌پذیری و رکود در بخش دیجیتال منجر شوند.
تحولات اخیر نشان می‌دهد که اکوسیستم استارتاپی ایران با چالش‌های بی‌سابقه‌ای از جمله خروج سرمایه، افزایش نظارت دولتی، مهاجرت نیروی متخصص و ضعف زیرساخت‌های اینترنتی روبه‌رو است. سیاست‌های سخت‌گیرانه در حوزه رمزارز، افزایش فیلترینگ و سانسور، و نظارت بیشتر بر فضای دیجیتال، همگی به کاهش رشد نوآوری و سرمایه‌گذاری در این حوزه دامن زده‌اند.
سه سناریو احتمالی برای آینده این اکوسیستم عبارتند از:
- ادامه روند خروج سرمایه و نیروی انسانی، که منجر به کاهش شدید نوآوری و توسعه اقتصادی خواهد شد.
- افزایش کنترل دولتی و جایگزینی استارتاپ‌های مستقل با شرکت‌های خصولتی، که می‌تواند رقابت‌پذیری را کاهش دهد.
- افزایش استفاده از فناوری‌های غیرمتمرکز و روش‌های جدید برای دور زدن محدودیت‌ها، که می‌تواند به توسعه مسیرهای جایگزین برای رشد اکوسیستم دیجیتال کمک کند.
با توجه به وضعیت فعلی، چشم‌انداز نوآوری و کارآفرینی دیجیتال در ایران در معرض خطر قرار دارد و بدون تغییرات بنیادین در سیاست‌های کلان، احتمالاً شاهد افول بیشتر این حوزه خواهیم بود.
سیاستگذاری و نظارت بر اکوسیستم دیجیتال
۱. تغییرات در مالکیت استارتاپ‌ها و خروج سرمایه‌گذاران خصوصی: در سال‌های اخیر، شاهد افزایش مالکیت نهادهای دولتی و شبه‌دولتی در استارتاپ‌های ایرانی بوده‌ایم. هلدینگ سرآوا، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در حوزه استارتاپ‌ها، به دلیل فشارهای امنیتی از بازار ایران خارج شد. این مجموعه که در شرکت‌هایی همچون دیجی‌کالا، الوپیک، کافه‌بازار و دیوار سهامدار بود، در مرداد ۱۴۰۳ سهام خود را به شرکت حرکت اول (وابسته به همراه اول) واگذار کرد. خروج این سرمایه‌گذار خصوصی از ایران، نشانگر کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در بازار داخلی و افزایش نفوذ بخش‌های وابسته به دولت در حوزه فناوری است.
۲. تصویب نظام‌نامه رمز ارز و نظارت بر دارایی‌های دیجیتال: در بهمن ۱۴۰۳، کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور نظام‌نامه‌ای را به تصویب رساند که شامل موارد زیر است:
- ایجاد رمز ارز ملی توسط بانک مرکزی ایران و محدود سازی استفاده از رمز ارزهای جهان‌روا در تراکنش‌های داخلی.
- نظارت و کنترل بر معاملات رمز ارزی با هدف مقابله با پول‌شویی و خروج سرمایه از کشور.
- توسعه پلتفرم‌های داخلی و جلوگیری از وابستگی به ابزارهای بین‌المللی مالی.
این سیاست‌ها به افزایش نظارت بر دارایی‌های دیجیتال و کاهش آزادی عمل کاربران در این حوزه منجر شده است و احتمالاً بر نوآوری و سرمایه‌گذاری در بازار روز ارز ایران تاثیر منفی خواهد گذاشت.
۳. فیلترینگ و سانسور؛ نظارت بیشتر بر پلتفرم‌های دیجیتال: در حالی که واتس‌اپ و گوگل‌پلی بدون شفافیت مشخصی رفع فیلتر شدند، همزمان کلاب‌هاوس به دلیل بحث‌های سیاسی درباره سیاست‌های منطقه‌ای علی خامنه‌ای و مذاکره با آمریکا مسدود شد. این رویداد نشان داد که حکومت همچنان به کنترل فضای گفتگوهای آنلاین و سرکوب آزادی بیان ادامه می‌دهد. هیچ‌یک از مقامات رسمی درباره علت فیلترینگ کلاب‌هاوس توضیحی ارائه نکردند، اما شواهد نشان می‌دهد که رشد چشمگیر محوریت بحث‌های سیاسی و مخالفت با سیاست‌های کلان کشور در این پلتفرم، نقش کلیدی در تصمیم مسدودسازی آن داشته است.
مشکلات شبکه و چالش‌های زیرساختی
۱. مهاجرت گسترده نیروی متخصص فناوری: بر اساس نظرسنجی کوئرا که با مشارکت ۵۱۲۰ برنامه‌نویس ایرانی انجام شده است:
- ۴۰ درصد از برنامه‌نویسان تصمیم دارند برای مهاجرت اقدام کنند.
- ۳۲ درصد هنوز برنامه‌ای برای مهاجرت ندارند، اما ممکن است در آینده نظرشان تغییر کند.
- ۶۹ درصد “کیفیت زندگی بالاتر”، ۶۱ درصد “بهبود شرایط اقتصادی” و ۴۲ درصد “آزادی‌های اجتماعی” را به عنوان دلایل اصلی مهاجرت ذکر کرده‌اند.
این آمارها نشان‌دهنده بحران خروج نیروی انسانی متخصص و کاهش توان نوآوری در اکوسیستم فناوری ایران است. مدیرعامل دیجی‌کالا، مسعود طباطبایی، در واکنش به این بحران اعلام کرده که مهاجرت نیروی انسانی را مانند “مرگ” پذیرفته است.
۲. تأثیر مهاجرت بر شرکت‌های بزرگ فناوری: در دیجی‌کالا، ۴۶ درصد از خروج کارکنان در سال جاری به دلیل مهاجرت بوده است، در حالی که این رقم در سال گذشته ۳۷ درصد بود. مدیرعامل دیوار، اشکان آرمندهی، نیز مهاجرت نیروی کار را “ترسناک” توصیف کرده و نسبت به آینده نامشخص این صنعت ابراز نگرانی کرده است.
۳. قطعی‌های مکرر اینترنت و زیرساخت‌های ضعیف: علاوه بر سیاست‌های نظارتی، مشکلات زیرساختی نیز فشار مضاعفی بر کسب‌وکارهای دیجیتال وارد کرده است:
- قطعی برق و مشکلات دیتاسنترها: در ۲۶ آذر ۱۴۰۳، سرویس اسنپ‌فود به دلیل قطعی برق در دیتاسنتر افرانت حداقل سه ساعت از دسترس خارج شد.
- قطعی اینترنت بین‌المللی: در ۸ بهمن ۱۴۰۳، اختلال در فیبر نوری خارجی باعث قطعی گسترده اینترنت در سطح ملی شد که حداقل سه ساعت ادامه داشت.
- سرعت پایین اینترنت و فیلترینگ داخلی از دیگر چالش‌های مهمی است که شرکت‌های فناوری و استارتاپ‌ها با آن مواجه هستند.