سیاستگذاری جمهوری اسلامی در حوزه اینترنت در سال ۲۰۲۴نشان‌دهنده تمرکز فزاینده حکومت بر کنترل فضای مجازی و محدود سازی دسترسی آزاد کاربران بود. سیاست‌هایی نظیر افزایش تعرفه اینترنت، توسعه اینترنت طبقاتی و الزام به استفاده از پلتفرم‌های داخلی، تنها بخشی از راهبردی گسترده برای ایجاد «حکمرانی دیجیتال» جمهوری اسلامی است. در همین راستا، گسترش احراز هویت دیجیتال و محدود سازی وی‌پی‌ان‌ها کاربران را در معرض نظارت شدیدتری قرار داده است. این سیاست‌ها ضمن محدود کردن دسترسی به خدمات جهانی فشار زیادی بر زیرساخت‌های شبکه وارد کرده است.
از سوی دیگر، سال ۲۰۲۴ اختلالات گسترده شبکه ناشی از ضعف زیرساخت‌ها، حملات سایبری و سیاست‌های فیلترینگ را شاهد بودیم. قطعی برق، یکی از عوامل اصلی اختلالات شبکه بود و ناتوانی در مدیریت انرژی و زیرساخت‌های فنی را نشان داد. همچنین حملات سایبری (دی‌داس)، به ویژه در مقاطع حساس سیاسی نظیر انتخابات، آسیب‌پذیری امنیتی شبکه ایران را برجسته کرد. از سوی دیگر سیاست‌های محدودکننده مانند فیلترینگ گسترده و تغییرات مسیریابی، نه تنها به کاهش کیفیت خدمات ارتباطی منجر شد، بلکه دسترسی کاربران را به شدت مختل کرد.
رویکرد جمهوری اسلامی در این حوزه نشان می‌دهند که سیاستگذاری جمهوری اسلامی به سمت ایجاد اینترنت کنترل‌شده و طبقاتی است که در آن، دسترسی کاربران به خدمات جهانی دیجیتال محدود شده و تحت نظارت شدید قرار می‌گیرد. . این سیاست‌ها فشار بیشتری بر زیرساخت‌های ضعیف شبکه وارد کرده و به افزایش نارضایتی عمومی از کیفیت شبکه و استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ دامن زده است.
پیش‌بینی می‌شود که محدودیت‌ها در آینده افزایش یابد و کاربران با مشکلات بیشتری در دسترسی به اینترنت آزاد مواجه شوند. همزمان حکومت همچنان بر توسعه ابزارهای نظارتی و انحصار دیجیتال تمرکز خواهد کرد.
ترندهای سیاستگذاری و اختلالات شبکه
۱. ترندهای سیاستگذاری
- تمرکز بر نظارت و احراز هویت کاربران: افزایش سیاست‌هایی در زمینه احراز هویت دیجیتال، مانند سامانه احراز هویت ایرانیان و ساماندهی واگذاری شناسه ارتباطی، نشان می‌دهد که حکومت ایران در تلاش است تا کاربران را به‌طور کامل شناسایی و دسترسی آن‌ها به محتوای اینترنت را کنترل کند. این اقدامات به وضوح در راستای کاهش ناشناس بودن کاربران و افزایش نظارت دیجیتالی است.
- توسعه اینترنت طبقاتی و تقویت پلتفرم‌های داخلی: سیاست‌هایی مانند اجبار استفاده از پلتفرم‌های داخلی و راه‌اندازی اینترنت طبقاتی نشان می‌دهد که حکومت در تلاش برای ایجاد یک اکوسیستم بسته اینترنتی است که در آن کاربران تنها به خدمات و محتوای داخلی دسترسی داشته باشند. این اقدامات با هدف کاهش نفوذ پلتفرم‌های خارجی و تسهیل حکمرانی سایبری اجرا می‌شوند.
- افزایش تعرفه‌ها و فشار اقتصادی بر کاربران: تصویب افزایش تعرفه‌ها و حذف بسته‌های منصفانه، فشار مالی بر کاربران را افزایش داده و دسترسی به اینترنت را برای طبقات اقتصادی پایین‌تر محدود کرده است. به نظر می‌رسد که این رویکرد بخشی از سیاست‌های کلی حکومت برای مدیریت مصرف اینترنت باشد.
- کنترل اطلاعات از طریق فیلترینگ و محدودیت‌های فنی: سیاست‌های گسترده‌ای برای مسدودسازی وی‌پی‌ان‌ها، ایجاد اختلال در پروتکل‌های مورد استفاده در فیلترشکن‌ها و کاهش دسترسی به خدمات جهانی اجرا شده است. این محدودیت‌ها با تغییرات در ترافیک مسیریابی داخلی همراه بوده که به اختلالات شبکه و کاهش کیفیت خدمات منجر شده است.
۲. ترندهای اختلالات شبکه
- افزایش اختلالات ناشی از فیلترینگ و سیاست‌های محدودسازی: اعمال فیلترینگ فله‌ای روی آدرس‌های IP و پروتکل‌های وی‌پی‌ان، فشار زیادی بر زیرساخت‌های داخلی ایجاد کرده و دسترسی کاربران به خدمات جهانی را به‌شدت کاهش داده است. این اقدامات به اختلالات گسترده در مسیریابی و سرویس‌دهی منجر شده است.
- ناتوانی زیرساختی در مدیریت بحران‌ها: قطعی برق و مشکلات ناشی از ضعف زیرساخت‌های انرژی و فناوری، بیشترین تعداد اختلالات را ایجاد کرده است. این مشکلات به وضوح ضعف مدیریت و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها را نشان می‌دهد.
- افزایش حملات سایبری: حملات دی‌داس گسترده در مقاطع مختلف سال، به ویژه در زمان‌های حساس سیاسی (مانند انتخابات)، ضعف امنیت سایبری شبکه‌های ایران را نمایان کرده است. این حملات تاثیر قابل توجهی بر پایداری شبکه داشته و به اختلالات موقت اما گسترده منجر شده است.
- رویدادهای سیاسی به‌عنوان عوامل قطع اینترنت: در مواردی مانند بحران‌های امنیتی یا رویدادهای سیاسی (مانند حمله نظامی به اسرائیل)، قطع اینترنت به عنوان ابزاری برای مدیریت بحران توسط حکومت استفاده شده است. این اقدامات نشان‌دهنده نقش اینترنت در کنترل اجتماعی و سیاسی در ایران است.
چشم‌انداز آینده
- افزایش محدودیت‌ها و نظارت: با توجه به سیاست‌های متمرکز بر احراز هویت و نظارت کاربران، پیش‌بینی می‌شود که حکومت ایران در آینده نزدیک به سمت ایجاد یک اینترنت کاملاً کنترل‌شده و طبقاتی حرکت کند. کاربران عادی احتمالاً با محدودیت‌های بیشتری در دسترسی به خدمات جهانی و حتی شبکه داخلی مواجه خواهند شد.
- گسترش استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ: فشار بر کاربران برای استفاده از پلتفرم‌های داخلی و اختلال‌های گسترده وی‌پی‌ان، باعث افزایش استفاده از ابزارهای پیشرفته‌تر برای دور زدن فیلترینگ خواهد شد. این روند احتمالاً حکومت را به سمت سیاست‌های فنی سخنگیرانه‌تر سوق می‌دهد.
- افزایش فشار بر زیرساخت‌ها: ضعف در مدیریت انرژی و زیرساخت‌های فنی، همراه با سیاست‌های انحصاری و افزایش ترافیک داخلی، زیرساخت‌های فعلی را تحت فشار بیشتری قرار خواهد داد. احتمالاً در آینده شاهد افزایش قطعی‌های برق و اختلالات شبکه خواهیم بود.
- افزایش نارضایتی اجتماعی: سیاست‌های محدودکننده و افزایش تعرفه‌ها، نارضایتی کاربران را تشدید کرده و این موضوع می‌تواند به بحران‌های اجتماعی و اعتراضات دیجیتال منجر شود. احتمال کوچ بیشتر کاربران به ابزارهای غیرمجاز و پلتفرم‌های خارجی نیز وجود دارد.
- تمرکز بر حکمرانی سایبری داخلی: توسعه پلتفرم‌های داخلی و سامانه‌های حکمرانی‌پذیر نشان می‌دهد که حکومت ایران در تلاش است تا فضای مجازی را به عنوان یک ابزار حکمرانی اجتماعی و سیاسی کنترل کند. این حرکت می‌تواند منجر به ایجاد شکاف دیجیتال بیشتر و تضعیف ارتباطات جهانی کاربران ایرانی شود.
تاثیر سیاست‌گذاری‌های اینترنتی بر اختلالات شبکه
در سال ۲۰۲۴، سیاست‌گذاری‌های متعدد در حوزه اینترنت ایران نشان‌دهنده حرکت هدفمند حکومت به سمت کنترل بیشتر بر فضای مجازی و محدود سازی دسترسی عمومی به اینترنت بوده‌است. بررسی دقیق‌تر این سیاست‌ها و تطبیق آن‌ها با اختلالات گسترده شبکه، تصویری روشن از ارتباط میان تصمیمات حکومتی و تأثیرات آن بر کیفیت و پایداری شبکه ایجاد می‌کند.
ارتباط سیاست‌گذاری‌ها با اختلالات شبکه
۱. سیاست‌های مرتبط با فیلترینگ و محدودسازی دسترسی:
تصویب مصوبه‌هایی مانند سند سیاست‌ها و الزامات تعرفه‌گذاری ترافیک داخلی و ممنوعیت فیلترشکن‌ها، عامل اصلی اختلالات روی پروتکل‌های وی‌پی‌ان و ابزارهای دور زدن سانسور بوده‌است. این سیاست‌ها مستقیماً منجر به این رخدادها شده‌است:
- اختلال گسترده روی پروتکل‌های Shadowsocks، SSL-TLS، و SMTP-mimicker (از آذر تا بهمن ۱۴۰۲).
- اعمال فیلترینگ فله‌ای روی رنج‌های IP شرکت‌های خارجی مانند دیجیتال اوشن و OVH.
این تصمیمات نه تنها دسترسی کاربران به اینترنت آزاد را دشوارتر کرده، بلکه به دلیل تغییرات گسترده در مسیریابی ترافیک، فشار زیادی به زیرساخت‌های داخلی وارد کرده است.
۲. سیاست‌های مرتبط با افزایش تعرفه‌ها و انحصار ترافیک داخلی
افزایش تعرفه اینترنت (از ۷ تا ۳۴ درصد) و الزام به استفاده از پلتفرم‌های داخلی در طول یک سال گذشته باعث شد کاربران بیشتری به استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ روی بیاورند. این موضوع، فشار بر شبکه داخلی را افزایش داده و منجر به این رخدادها شده است:
- حمله دی‌داس به لایه‌های ۳ و ۴ شبکه (فروردین ۱۴۰۳).
- اختلال در دیتاسنترهای اصلی مانند پارس آنلاین و افرانت
۳. سیاست‌های مرتبط با اینترنت طبقاتی و احراز هویت
مصوبه‌هایی مانند راه‌اندازی سامانه احراز هویت ایرانیان و اینترنت طبقاتی، دسترسی کاربران عادی را محدود کرده و باعث تمرکز ترافیک بر بخش‌های خاصی از شبکه شده است. این تمرکز در زمان‌های بحرانی، از جمله:
- شب انتخابات ریاست‌جمهوری (۷ و ۸ تیر)، منجر به اختلال شدید در شبکه موبایل، فیلترشکن‌ها و حتی پلتفرم‌های داخلی شده است.
۴. تأثیر غیرمستقیم سیاست‌های حکمرانی فضای مجازی بر ناترازی زیرساخت
سیاست‌هایی نظیر عدم تأمین انرژی کافی برای دیتاسنترها، در کنار ضعف مدیریت زیرساخت، منجر به:
- قطعی مکرر برق در دیتاسنترهای آروان و های‌وب (مرداد و مهر ۱۴۰۳).
- اختلالات گسترده ناشی از ناتوانی در مدیریت پهنای باند (شهریور۱۴۰۳ ).
تحلیل کلان
سیاست‌گذاری‌های سال ۲۰۲۴ به وضوح نشان می‌دهد که تمرکز اصلی حکومت بر کنترل بیشتر فضای مجازی از طریق فیلترینگ و محدود سازی دسترسی بوده است. این سیاست‌ها، اگرچه به اهداف نظارتی و سیاسی حکومت نزدیک‌تر شده‌اند، اما همزمان باعث این رخدادها شده‌اند:
- ضعف عملکرد شبکه، از جمله اختلالات گسترده و هدفمند
- افزایش فشار بر زیرساخت‌ها، به‌ویژه در مواجهه با ترافیک بالا و حملات سایبری
- ایجاد شکاف دیجیتالی عمیق‌تر، با محدود کردن دسترسی کاربران عادی به خدمات خارجی
این تحلیل نشان می‌دهد که بسیاری از مشکلات شبکه‌ای در سال ۲۰۲۴ نتیجه مستقیم سیاست‌گذاری‌های کنترلی و عدم توجه به تقویت زیرساخت‌های فنی بوده و این رویکرد در آینده می‌تواند بحران‌های بیشتری را در دسترسی به اینترنت ایجاد کند.