اینترنت؛ از زیرساختی همگانی تا کالایی لوکس: بررسی چالش‌های قیمت‌گذاری و دسترسی در ایران

مقدمه

اینترنت به عنوان یکی از زیرساخت‌های حیاتی در دنیای امروز، نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها ایفا می‌کند. دسترسی به اینترنت پرسرعت و ارزان‌قیمت، پیش‌نیاز توسعه کسب‌وکارهای آنلاین، آموزش الکترونیکی، خدمات دولت الکترونیک، نوآوری و بسیاری دیگر از فعالیت‌های مهم است.

قیمت اینترنت به عنوان یک عامل تعیین‌کننده، می‌تواند به طور مستقیم بر میزان دسترسی افراد به اینترنت و در نتیجه بر رشد و توسعه یک کشور تاثیر بگذارد. از سوی دیگر هزینه بالای اینترنت می‌تواند مانعی جدی برای بسیاری از افراد، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه باشد و از مشارکت آن‌ها در اقتصاد دیجیتال جلوگیری کند. بر اساس گزارش‌های موجود، هزینه اینترنت در ایران نسبت قابل توجهی از سبد مخارج  خانوارها را به خود اختصاص می‌دهد. طبق اعلام مرکز آمار ایران، متوسط هزینه کل خالص سالانه یک خانوار شهری در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۰۶,۵۲۵,۰۰۰ تومان بوده است که نسبت به سال قبل افزایش ۵۰.۶ درصدی را نشان می‌دهد. از این مبلغ، ۲۴.۹ درصد مربوط به هزینه‌های خوراکی و دخانی و ۷۵.۱ درصد مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی بوده است.

هزینه‌های ارتباطات و اینترنت در بخش هزینه‌های غیرخوراکی قرار می‌گیرد. بر اساس گزارش‌های موجود، هزینه اینترنت در ایران به طور متوسط ۸.۳ درصد از درآمد ماهانه هر خانواده را تشکیل می‌دهد.  این در حالی است که در کشورهایی مانند امارات متحده عربی، با وجود گران‌ترین تعرفه‌های اینترنت (حدود ۹۷ دلار در ماه)، هزینه اینترنت تنها ۲.۹ درصد از درآمد خانواده‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. در کشورهای دیگری مانند آلمان، دانمارک، فرانسه، کره جنوبی، رومانی و روسیه، این هزینه زیر یک درصد از درآمد خانوارها است.

با توجه به افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها و نیاز به دسترسی به پلتفرم‌های مسدود شده، هزینه‌های اینترنت برای خانوارهای ایرانی افزایش یافته است. بر اساس گزارش‌ها، از نیمه دوم سال ۱۴۰۱، با افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها به بیش از ۷۰ درصد، هزینه اینترنت حدود دو و نیم برابر شده و به حداکثر ۱۰ درصد از هزینه‌های سبد خانوار رسیده است.

در مجموع، اگرچه در مقام مقایسه ممکن است هزینه‌های دسترسی به اینترنت در ایران در مقایسه با دیگر کشورها، پایین به نظر برسد، اما نسبت به درآمد خانوارها درصد قابل توجهی را تشکیل می‌دهد که در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر بالاتر است.

یافته‌های کلیدی گزارش

الف) افزایش هزینه دسترسی به اینترنت به تفکیک سه گروه کاربر

هزینه‌های بالای اینترنت و فیلترشکن برای بسیاری از کاربران، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد، غیرقابل تحمل شده و دسترسی آن‌ها به اینترنت را محدود کرده است. سیاست‌های کنونی نه‌تنها دسترسی کاربران عادی را محدود کرده، بلکه شکاف دیجیتال میان اقشار مختلف را نیز افزایش داده است. کاربرانی که توانایی مالی بیشتری دارند، می‌توانند از خدمات ابری یا سرورهای اختصاصی استفاده کنند، در حالی که کاربران کم‌درآمد از دسترسی مناسب محروم می‌شوند.

۱. دسترسی بدون فیلترشکن: 

• تفاوت قیمت ترافیک داخلی و خارجی: هزینه ترافیک داخلی به طور متوسط ۳ تا ۴ برابر ارزان‌تر از ترافیک خارجی است. به عنوان مثال، میانگین قیمت هر گیگابایت ترافیک داخلی در سرویس‌های اینترنت ثابت حدود ۷۴۰ تومان و ترافیک خارجی ۲,۳۴۰ تومان است.
• افزایش هزینه اینترنت ثابت و همراه: پس از افزایش تعرفه‌ها، کاربران برای مصرف اینترنت ثابت (با فرض استفاده از ۴۱ گیگ ترافیک خارجی) حدود ۱۴۰ هزار تومان در ماه می‌پردازند. هزینه اینترنت همراه برای بسته‌های مشابه، به طور متوسط ۳۲۰ هزار تومان در ماه است.

۲. دسترسی با فیلترشکن: 

• افزایش هزینه‌ها: کاربران علاوه بر هزینه اینترنت، مبلغی بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان در ماه برای خرید فیلترشکن پرداخت می‌کنند. بنابراین، هزینه ماهانه اینترنت همراه و ثابت برای کاربران با نیاز به VPN به حدود ۵۶۰ هزار تومان افزایش می‌یابد.
• تأثیر بر کیفیت و سرعت: استفاده از فیلترشکن منجر به کاهش سرعت اینترنت و ایجاد تجربه کاربری نامطلوب می‌شود، به‌ویژه برای کاربرانی که نیاز به دسترسی پایدار و پرسرعت دارند.

۳. دسترسی با سرور شخصی فیلترشکن: 

• هزینه خدمات ابری: میانگین هزینه تهیه یک سرور با ۵ ترابایت ترافیک در خدمات ابری حدود ۱,۷۰۰,۰۰۰ تومان در ماه است. اگر این سرور بین ۵۰ کاربر تقسیم شود، هزینه هر کاربر حدود ۳۴ هزار تومان خواهد بود. این مبلغ به هزینه اینترنت ثابت و همراه ماهانه (۴۶۰ هزار تومان) اضافه می‌شود و مجموع هزینه‌ها را برای هر کاربر به ۴۹۴ هزار تومان در ماه می‌رساند.
• مزایا و معایب: اگرچه این روش سرعت و کنترل بهتری را ارائه می‌دهد، اما برای کاربران عادی به دلیل پیچیدگی و هزینه بالا به‌صرفه نیست.

ب) عدم شفافیت و پیچیدگی در تعرفه‌های خدمات اینترنت

سیاست قیمت‌گذاری خدمات اینترنتی در ایران با عدم شفافیت و پیچیدگی همراه است. کاربران به سختی می‌توانند مقایسه دقیقی از قیمت‌ها داشته باشند و این موضوع بررسی دقیق هزینه‌های اینترنت را دشوار می‌کند.

ج) استراتژی قیمت‌گذاری به نفع ترافیک داخلی

بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که سیاست‌های قیمت‌گذاری اینترنت در ایران به گونه‌ای تنظیم شده‌اند که کاربران را به سمت استفاده از ترافیک داخلی سوق دهند. این سیاست‌ها شامل کاهش قیمت ترافیک داخلی، پایدارتر بودن قیمت‌ها، و عدم ارائه ترافیک بین‌المللی در سرعت‌های پایین‌تر می‌شوند.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که بازار اینترنت ایران به سمت استفاده بیشتر از خدمات داخلی حرکت کرده و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی از سیاست‌های قیمت‌گذاری استفاده می‌کنند تا کاربران را به این سمت سوق دهند.

 تفکیک قیمت‌گذاری ترافیک داخلی و خارجی، کاربران را به استفاده از محتوای داخلی سوق می‌دهد. این سیاست همسو با اهداف شبکه ملی اطلاعات است، اما به کاهش دسترسی کاربران به محتوای بین‌المللی منجر شده است.

این شرایط نشان می‌دهد که تجربه دسترسی به اینترنت برای کاربران ایرانی به‌شدت وابسته به سیاست‌های قیمت‌گذاری، محدودیت‌های دسترسی به اینترنت بین‌المللی و هزینه‌های اضافی برای دور زدن سانسور است.

داستان افزایش قیمت اینترنت از کجا شروع شد؟

افزایش قیمت اینترنت در ایران را می‌توان هم راستا با توسعه شبکه ملی اطلاعات ارزیابی کرد که از سال ۱۳۹۶ و با تصویب لایحه‌ای در رگولاتوری مبنی بر تفکیک ترافیک اینترنت به داخلی و بین‌المللی شکل تازه‌ای به خود گرفت. در این لایحه عنوان شد که محدودیت حجمی برای کاربران وجود ندارد و اینترنت با نرخ واحدی در ماه اما به شرط «مصرف منصفانه» به دست کاربران می‌رسد و تعیین حد مصرف منصفانه هم به عهده اپراتورها گذاشته شد. همین بند،‌ دست اپراتورها را برای افزایش قیمت و تفسیر قانون به نفع خود باز گذاشت. کاربران، به محض عبور از چارچوب مصرف منصفانه، با کاهش سرعت اینترنت مواجه می‌شوند و برای رسیدن به سرعت قبلی باید از شرکت ارایه دهنده، حجم اضافی تهیه کنند. حالا برای حمایت بیشتر از شبکه ملی اطلاعات، این خرید حجم اضافی نیز برای ترافیک داخلی ارزان‌تر از ترافیک خارجی است. یعنی با نقض بی‌طرفی شبکه، ترافیک داخلی ارزن‌تر و سریع‌تر از ترافیک بین‌المللی برای کاربران ایرانی محاسبه می‌شود.

این خشت کج مصوبه سال ۱۳۹۶ با نقض محرز اصل بی‌طرفی شبکه، عامل ایجاد مشکلات فراوانی هم برای اپراتورها و هم برای کاربران شد. اواخر فروردین ۱۴۰۱ قیمت بسته‌های برخی شرکت‌های اینترنتی از جمله شاتل و مخابرات تا ۱۰۰ درصد افزایش یافت. مدیرعامل شاتل با استناد به همان مصوبه ۲۶۶ این تغییر قیمت را در بازه مجاز خواند و اعلام کرد که میزان آستانه مصرف منصفانه یا همان حجم ترافیک سرویس را تغییر داده که طبیعتاً جزو اختیارات قانونی اپراتور است. 

همچنین با استفاده از شگردهای دیگری نیز کاربران مجبور به استفاده از سرویس‌های گران‌تر شدند. در مرداد ماه ۱۴۰۲ برخی از اپراتورهای اینترنت ثابت در ایران هرچند قیمت‌شان را رسما افزایش ندادند اما با حذف بسته‌های اقتصادی و سرعت‌های کمتر از ۲ مگابیت بر ثانیه، کاربر را به خرید بسته‌های گرانتر وادار کردند. در نهایت، اپراتورهای مخابرات، همراه اول، ایرانسل، رایتل، شاتل، آسیاتک و مبین‌نت دوم دیماه ۱۴۰۲ نامه‌ای به رییس جمهوری نوشتند تا درخواست خود مبنی بر افزایش تعرفه اینترنت به صورت افزایش دو برابری برای بسته‌های دارای حجم بیشتر از دو گیگابایت را مطرح کنند.

ششم دی ماه همان سال، امیر محمدزاده لاجوردی، رییس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، برای افزایش تعرفه اینترنت شروطی گذاشت و هفتم دیماه اپراتورها اعلام کردند که این شروط را پذیرفته و به انجام  وظایف زیر متعهد می‌شوند: 

افزایش سایت‌های نسل پنجم به ۱۰ درصد تا پایان سال ۱۴۰۳، افزایش پوشش نسل چهارم در کشور به ۹۶ درصد تا پایان سال ۱۴۰۳ و افزایش ۳۰ درصدی میانگین سرعت اینترنت در ۶ ماه آینده. (یعنی تا تیرماه ۱۴۰۳) 

پس از آن با موافقت وزارت ارتباطات و تعهد اپراتورها مبنی بر افزایش کیفیت بسته‌های اینترنتی، اینترنت سیار و ثابت مجوز افزایش قیمت ۳۴ درصدی دریافت کرد.

همان زمان بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که اپراتورها از طریق راه‌هایی مانند حذف بسته‌های بلندمدت و ایجاد تغییرات در آستانه مصرف منصفانه، می‌توانستند به فعالیت خود ادامه دهند و عدم رشد و توسعه، تنها بهانه‌ای برای افزایش مصرف بوده است . از سوی دیگر در همان بازه زمانی نرخ آبونمان درباره شرکت مخابرات نیز افزایشی ده‌ برابری  یافته بود. 

برخی دیگر از کارشناسان هم اعلام کردند که اگر افزایش ۵ درصدی حق‌السهم دولت از درآمد خدمات بخش شبکه ارتباطی سیار در فروردین ماه ۱۴۰۲ اتفاق نمی‌افتاد، می‌شد از افزایش قیمت اینترنت جلوگیری کرد.

نگاهی به اهمیت قیمت اینترنت از ابعاد مختلف

قیمت اینترنت یکی از عوامل اثرگذار بر میزان دسترسی کاربران و اقشار مختلف جامعه به اینترنت است. افزایش قیمت اینترنت، بر میزان دسترسی اقشار کم درآمد جامعه که در حال حاضر سهم بزرگی از جامعه ایران را تشکیل می‌دهند اثرگذار است و به تبع آن میزان دسترسی جامعه به اینترنت پیامدهای زیر را به دنبال خواهد شد:

• توسعه اقتصادی: دسترسی گسترده به اینترنت، فرصت‌های جدیدی را برای ایجاد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، افزایش بهره‌وری و صادرات خدمات ایجاد می‌کند.
• آموزش: اینترنت می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای دسترسی به آموزش باکیفیت و گسترش دانش و مهارت‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
• خدمات عمومی: دولت‌ها می‌توانند از اینترنت برای ارائه خدمات عمومی به شهروندان، مانند خدمات بهداشتی، آموزشی و اداری، استفاده کنند و به این ترتیب شفافیت و کارایی را افزایش دهند.
• توسعه اجتماعی: اینترنت می‌تواند به عنوان یک ابزار برای ارتباطات اجتماعی، کاهش شکاف دیجیتال و افزایش مشارکت اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد

با وجود اهمیت بررسی قیمت اینترنت و اینکه آیا برای کاربران مقرون‌به‌صرفه است یا نه و بر میزان دسترسی آن‌ها به اینترنت چه میزان اثر دارد، جای چنین تحلیلی در گزارش‌های اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) برای ایران خالی است زیرا اندازه‌گیری دقیق هزینه دسترسی به اینترنت در کشورهایی مانند ایران با چالش‌های متفاوتی همراه است. یکی از این چالش‌ها این است که علاوه بر هزینه مستقیم خرید اینترنت، عوامل دیگری نیز بر هزینه‌ی تمام شده دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت تاثیرگذارند:

• تفاوت هزینه ترافیک داخلی و خارجی: هزینه دسترسی به سایت‌ها و سرویس‌های داخلی و خارجی متفاوت است. بنابراین، محاسبه دقیق سهم هزینه اینترنت در سبد مصرفی خانوارها نیازمند بررسی دقیق الگوی مصرف اینترنت کاربران است.
• هزینه استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ: بسیاری از کاربران ایرانی برای دسترسی به محتوای فیلتر شده، از ابزارهایی مانند فیلترشکن استفاده می‌کنند که هزینه‌های اضافی را به آن‌ها تحمیل می‌کند.

بررسی سیاست‌های قیمت‌گذاری شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت

عدم شفافیت و پیچیدگی در تعریف تعرفه‌ها یکی از مشکلات اصلی در بررسی سیاست قیمت‌گذاری خدمات اینترنتی در ایران است. به عنوان مثال، در برخی تعرفه‌ها، شرکت ارائه‌دهنده به کاربران اجازه می‌دهد تا سقف مشخصی از ترافیک داخلی استفاده کنند که معادل ترافیک بین‌المللی نیست. نسبت ترافیک داخلی به بین‌المللی در این طرح‌ها معمولاً حدود ۳ به ۱ است. همچنین تعریف و تفکیک دقیق ترافیک داخلی و بین‌المللی برای کاربران عادی اینترنت کار ساده‌ای نیست.

همچنین، تغییرات در بسته‌های اینترنتی به گونه‌ای انجام می‌شود که قابل رصد در یک بازه زمانی مشخص نباشد. این استراتژی قیمت‌گذاری دست ارائه‌دهندگان خدمات را باز می‌گذارد تا با بازی بین ترافیک پایه، ترافیک بین‌الملل و همچنین سرعت‌های مختلف، هر بار بسته‌های متفاوتی را ارائه کنند. هرچند  آیدین عدالت، رییس کمیته راهبری رسته سخت‌افزار و ارتباطات سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران، موضوع گران شدن اینترنت را «اصلاح ساختار تعرفه‌گذاری» نامید که موجب «باز گذاشتن دست اپراتورها و شرکت‌های FCP برای ارائه پکیج‌های متنوع بر اساس فرایند عرضه و تقاضای بازار» می‌شود اما در عمل مقایسه قیمت خدمات مختلف را هم متناسب با کیفیت سرویس، برای خریداران سخت و پیچیده می‌کند.

با وجود تمامی این پیچیدگی‌ها، این گزارش به ما کمک می‌کند تا درکی هرچند کلی از هزینه‌های دسترسی به اینترنت برای کاربران ایرانی به دست آوریم.

متدولوژی بررسی قیمت دسترسی به اینترنت

۱- بررسی تعرفه‌های خدمات ۴ ارائه‌دهنده بزرگ خدمات اینترنتی ثابت (شامل اینترنت ADSL به عنوان پرمخاطب‌ترین سرویس) و سیار در ایران شامل اپراتور ایرانسل، اپراتور همراه اول، شرکت شاتل و شرکت پارس آنلاین طی سال‌های ۱۴۰۰ تا تابستان ۱۴۰۳.  برای مقایسه، سرویس‌های مشابه انتخاب و قیمت‌ها از منظر رشد سرعت، ترافیک و قیمت در سال‌های مورد بررسی تحلیل شدند. همچنین، قیمت هر گیگابایت ترافیک داخلی و خارجی از هر اپراتور بررسی و نمودارهای تطبیقی ارائه شدند.

۲- جمع‌آوری اطلاعات درباره هزینه خرید و دسترسی به ابزارهای دور زدن سانسور برای کاربران ایرانی.

۳- بررسی تعرفه خدمات ۴ شرکت ارایه‌دهنده خدمات ابری شامل ابرآروان، پارس‌پک، صباهاست و ابر ایران در سرویس‌های مشابه طی سال‌های اخیر.

۴- دسته‌بندی کاربران اینترنت در سه گروه کلی کاربرانی که از فیلترشکن استفاده نمی‌کنند، کاربرانی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند و کاربرانی که از خدمات ابری برای راه‌اندازی فیلترشکن و دسترسی به اینترنت استفاده می‌کنند.

۵- تخمین هزینه دسترسی ماهانه به اینترنت ثابت و همراه برای هر گروه از کاربران برای درک بهتر سهم هزینه دسترسی به اینترنت در زندگی آن‌‌ها.

اندازه‌گیری قیمت اینترنت ثابت

برای این بخش از گزارش، دو ارائه‌دهنده بزرگ اینترنت در ایران، یعنی شاتل و پارس‌آنلاین، مورد بررسی قرار گرفتند. از میان سرویس‌های مختلف اینترنت ADSL به عنوان پرمخاطب‌ترین سرویس، سرویس نقره‌ای شاتل و سرویس زمرد پارس‌آنلاین انتخاب شدند که شباهت بیشتری به هم داشتند.

بررسی سرویس نقره‌ای شاتل

در جدول زیر، قیمت ترافیک داخلی و بین‌المللی برای سرویس نقره‌ای شاتل در سرعت‌های مختلف از دی ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۳ آمده است:

میانگین قیمت هر گیگ ترافیک داخلی در ۴ سال: ۷۴۰ تومان

میانگین قیمت هر گیگ ترافیک بین‌الملل در ۴ سال: ۲،۳۴۰ تومان

یعنی به طور متوسط، قیمت هر گیگابایت ترافیک بین‌الملل حدود ۳.۱۶ برابر قیمت هر گیگابایت ترافیک داخلی بوده است.

بررسی سرویس زمرد پارس آنلاین

در جدول زیر، قیمت ترافیک داخلی و بین‌المللی برای سرویس زمرد پارس‌آنلاین در سرعت‌های مختلف از دی ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۳ آمده است:

تحلیل نمودار قیمت ترافیک داخلی و بین‌المللی سرویس زمرد پارس آنلاین و سرویس نقره‌ای شاتل در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳

تحلیل سیاست‌های دو شرکت پارس‌آنلاین و شاتل و اثرات آن‌ها بر کاربران اینترنت ثابت در ایران

1. افزایش قیمت ترافیک خارجی برای سرعت‌های بالا

هر دو شرکت افزایش قابل توجهی در قیمت ترافیک خارجی، به‌ویژه در سرعت‌های بالاتر، اعمال کرده‌اند. این سیاست به وضوح برای کسب سود بیشتر از کاربرانی که نیاز به ترافیک خارجی دارند اتخاذ شده است. به‌عنوان مثال، در سرویس شاتل، قیمت ترافیک خارجی در خرداد ۱۴۰۳ تقریباً ۴.۵ برابر قیمت ترافیک داخلی است.  

2. حذف سرویس‌های کم‌سرعت

خدمات با سرعت پایین‌تر (۵۱۲ و ۱۰۲۴ کیلوبیت در ثانیه) در سال ۱۴۰۳ به‌طور کامل حذف شده‌اند. این تغییر نشان‌دهنده تمرکز شرکت‌ها بر ارائه خدمات با سرعت‌های بالاتر و کاهش هزینه‌های نگهداری است. این سیاست اگرچه ممکن است به افزایش درآمد شرکت‌ها کمک کند، اما باعث می‌شود کاربران با توان مالی کمتر از دسترسی به اینترنت محروم شوند و شکاف دیجیتال افزایش یابد.

3. افزایش تدریجی و کنترل‌شده قیمت ترافیک داخلی

در مقایسه با ترافیک خارجی، قیمت ترافیک داخلی با افزایش کم‌تری همراه بوده و در برخی موارد، مانند شاتل، حتی کاهش یافته است. این اقدام به وضوح در جهت تشویق کاربران به استفاده بیشتر از محتوای داخلی و کاهش وابستگی به اینترنت جهانی بوده است.  

4. تفاوت قابل توجه در قیمت ترافیک داخلی و بین‌المللی

میانگین قیمت هر گیگابایت ترافیک داخلی در پارس‌آنلاین و شاتل به ترتیب ۴۱۱ و ۷۴۰ تومان است، در حالی که این ارقام برای ترافیک بین‌المللی به ترتیب ۱۲۸۴ و ۲۳۴۰ تومان هستند. این تفاوت قیمت، کاربران را به سمت مصرف بیشتر ترافیک داخلی سوق می‌دهد.

5. کاهش کلی قیمت‌ها در سرعت‌های بالاتر

قیمت هر گیگابایت ترافیک (چه داخلی و چه بین‌المللی) با افزایش سرعت کاهش یافته است. این روند ناشی از افزایش رقابت بین ارائه‌دهندگان، کاهش هزینه‌های زیرساختی و افزایش عرضه خدمات اینترنت است.

6. تمرکز بر کاربران حرفه‌ای و کسب‌وکارها

سیاست‌های قیمت‌گذاری نشان می‌دهد که تمرکز شرکت‌ها به سمت کاربران حرفه‌ای‌تر و شرکت‌هایی با نیاز به پهنای باند بیشتر تغییر کرده است. این سیاست می‌تواند به رشد کسب‌وکارهای آنلاین و استارتاپ‌ها کمک کند اما دسترسی کاربران عادی را محدود می‌کند.

7. افزایش ناگهانی قیمت ترافیک بین‌المللی

در سال ۱۴۰۳، قیمت ترافیک بین‌المللی، به‌ویژه در سرعت‌های بالاتر از 2048 Kbps، به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. این تغییر نشان‌دهنده تغییرات در سیاست‌های استفاده و دسترسی به اینترنت است.

8. کاهش تنوع انتخاب کاربران

سیاست‌های مشابه دو شرکت منجر به کاهش انتخاب‌های کاربران برای سرویس‌های ارزان‌تر شده است. این مسئله فضای رقابت را محدود کرده و به ضرر کاربران با توان مالی کمتر تمام می‌شود.

سیاست‌های دو شرکت پارس‌آنلاین و شاتل به سمت جذب کاربران حرفه‌ای، افزایش قیمت برای خدمات بین‌المللی و تشویق به مصرف داخلی متمرکز شده است. این تغییرات در حالی که برای شرکت‌ها سودآور است، موجب محدودیت دسترسی کاربران عادی و با توان مالی پایین می‌شود و ممکن است رشد دسترسی به اینترنت در ایران را تحت تاثیر قرار دهد.

اندازه‌گیری قیمت اینترنت سیار

برای این بخش از گزارش، قمیت بسته‌های اینترنتی دو اپراتور بزرگ ایرانسل و همراه اول بررسی شدند.

مهمترین یافته‌ها از تحلیل جدول‌های قیمت دو اپراتور

• بررسی این دو جدول نشان می‌دهد که پس از افزایش ۳۴ درصدی قیمت اینترنت همراه، بسته‌های اینترنتی با حجم‌های بالا از فهرست اپراتورهای همراه اول و ایرانسل حذف شدند. بسته‌های حجیمی هم که وجود دارند دارای محدودیت استفاده هستند مثلا بسته ۳۰ گیگابایت فقط برای ۲ تا ۷ صبح قابل استفاده است. 
• همراه اول پس از افزایش تعرفه، ابتدا بسته‌های جدیدی مانند ۱۸، ۳۰، ۵۰، ۷۲ و ۸۰ گیگابایت را معرفی کرده بود، اما در کمتر از ۱۰ روز، این بسته‌ها به‌صورت ناگهانی و بدون اطلاع‌رسانی قبلیب حذف شدند. پیش از این، اپراتورها دلیل حذف بسته‌های پرحجم را پایین‌تر بودن قیمت آن‌ها نسبت به نرخ مصوب رگولاتوری اعلام کرده بودند، اما با افزایش قیمت، مشخص نیست که چه دلیلی برای حذف این بسته‌های محبوب وجود دارد. 
• پیش از افزایش ۳۴ درصدی تعرفه‌ها، بسته‌های حجیم اینترنت همراه مانند بسته ۵۰ گیگابایتی به قیمت ۱۱۹ هزار تومان عرضه می‌شدند. پس از افزایش تعرفه‌ها، این بسته‌ها با قیمت ۳۰۰ هزار تومان ارائه شدند. اما تنها چند روز بعد، این بسته‌های حجیم نیز از تعرفه‌های اپراتورهای همراه حذف شدند.
• در حال حاضر، بسته‌های حجیم اینترنت همراه دیگر در دسترس نیستند. به عنوان مثال، اگر بخواهید برای تأمین ۵۰ گیگابایت اینترنت در ماه، یک بسته ۵ گیگابایتی ماهانه را ده بار تمدید کنید، باید حدود ۳۱۷ هزار تومان پرداخت کنید. این مبلغ حدود ۵.۶۷ درصد بیشتر از همان ۳۰۰ هزار تومانی است که پس از افزایش تعرفه‌ها برای بسته‌های ۵۰ گیگابایتی اعمال شده بود.

حذف بسته‌های حجیم اینترنتی توسط اپراتورها احتمالاً به دلایل زیر انجام شده است:

• افزایش سودآوری: بسته‌های حجیم به کاربران اجازه می‌دهند تا با هزینه‌ای نسبتاً کمتر، حجم بیشتری از اینترنت را مصرف کنند. با حذف این بسته‌ها، کاربران مجبور به خرید بسته‌های کوچک‌تر و در نتیجه پرداخت هزینه‌ بیشتر در طول ماه می‌شوند. این موضوع می‌تواند سود اپراتورها را افزایش دهد، زیرا با فروش بسته‌های کوچکتر به تعداد بیشتر، درآمد آن‌ها افزایش خواهد یافت. 
• مدیریت ترافیک شبکه و کنترل پهنای باند: کاربران پر مصرف معمولاً به دلیل استفاده زیاد از اینترنت، فشار بیشتری بر شبکه اپراتورها وارد می‌کنند. حذف بسته‌های حجیم می‌تواند به اپراتورها کمک کند تا مصرف اینترنت را بین کاربران بهتر توزیع کرده و پهنای باند را به طور متعادل‌تری مدیریت کنند، به‌ویژه در زمان‌هایی که شبکه دچار ازدحام می‌شود.
• کاهش مصرف و کنترل دسترسی به اینترنت جهانی: در شرایطی که دسترسی به اینترنت جهانی محدود شده و بسیاری از کاربران به استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ روی آورده‌اند، که خود این ابزارهای حجم زیادی از بسته اینترنت کاربران را مصرف می‌کند، اپراتورها و شاید حاکمیت تمایل داشته باشند که مصرف کاربران را کاهش داده و دسترسی به اینترنت بین‌المللی را دشوارتر کنند. حذف بسته‌های حجیم یکی از راهکارهایی است که دسترسی مداوم کاربران به اینترنت جهانی را محدود می‌کند.

حذف بسته‌های حجیم تاثیرات زیادی بر کاربران مختلف دارد، به ویژه آن دسته از کاربرانی که به دلیل نیازهای شخصی، حرفه‌ای یا آموزشی به اینترنت با حجم بالا نیاز دارند. این تأثیرات به‌طور کلی به چند بخش قابل تفکیک است: محدودیت دسترسی برای کاربران آموزشی: دانش‌آموزان، دانشجویان و افرادی که برای یادگیری آنلاین و فعالیت‌های آموزشی از اینترنت استفاده می‌کنند، به حجم بالایی از اینترنت نیاز دارند. حذف بسته‌های حجیم به معنای افزایش فشار اقتصادی بر این گروه‌ از کاربران است و ممکن است امکان آن‌ها برای ادامه تحصیل آنلاین یا دسترسی به منابع آموزشی را کاهش دهد.

• تاثیر منفی بر کسب‌وکارهای خانگی و دورکاری: بسیاری از کسب‌وکارهای خانگی، فریلنسرها و کارمندانی که به صورت دورکاری فعالیت می‌کنند، به اینترنت پرحجم و باکیفیت نیاز دارند. حذف بسته‌های حجیم، هزینه‌های این دسته از کاربران را افزایش می‌دهد و حتی ممکن است منجر به کاهش بهره‌وری آن‌ها شود. 
• افزایش شکاف دیجیتال: این اقدام موجب می‌شود که اقشار کم‌درآمد یا مناطق محروم که به اینترنت ارزان‌تر نیاز دارند، نتوانند از بسته‌های بزرگ‌تر و به‌صرفه‌تر استفاده کنند. این مسئله به کاهش توانایی دسترسی عادلانه به اطلاعات و منابع آنلاین منجر شده و شکاف دیجیتال را بین افراد با سطح درآمد متفاوت افزایش می‌دهد.

اندازه‌گیری قیمت خدمات ابری

بررسی قیمت ترافیک ماهانه خدمات ابری شرکت‌های پارس‌پک، صباهاست و ابرآروان نشان می‌دهد که سال ۱۴۰۲ (همزمان با افزایش تعرفه ۳۴ درصدی اینترنت سیار و ثابت) میانگین افزایش قیمت آن‌ها حدود ۶۸ درصد بوده است.

هزینه دسترسی به فیلترشکن:

نگاهی به چند تعرفه فیلترشکن V2RAY نشان می‌دهد که کاربران حداقل بین ۲۵ تا ۱۷۰ هزار تومان بابت خرید فیلترشکن از ۱۰ گیگ تا حدود ۱۰۰ گیگ در ماه هزینه می‌کنند:

تاثیر افزایش قیمت اینترنت ثابت، همراه، خدمات ابری و فیلترشکن بر دسترسی کاربران به اینترنت:

۱-  کاربرانی که از فیلترشکن استفاده نمی‌کنند

محاسبه یک نمونه مصرف اینترنت ماهانه بر اساس تعرفه‌ خرداد ۱۴۰۳ از شرکت‌های شاتل و پارس‌آنلاین:

• تا سقف ۱۱۰ گیگ ترافیک داخلی یا معادل ۴۱ گیگ ترافیک بین الملل ماهانه حدود ۱۴۰ هزار تومان برآورد می‌شود.
• میانگین هزینه ۵۰ گیگ ترافیک برای یک ماه اینترنت همراه براساس تعرفه بهار ۱۴۰۳ از همراه اول و ایرانسل نیز ۳۲۰ هزار تومان محاسبه می‌شود.

بنابراین به فرض اینکه کاربر از وی‌پی‌ان هم استفاده نکند، ماهانه جمع هزینه‌های اینترنت ثابت و همراه او حدود ۴۶۰ هزار تومان برآورد می‌شود. 

۲- کاربرانی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند

جمع هزینه‌های اینترنت ثابت و همراه برای یک ماه، طبق محاسبات فوق: ۴۶۰،۰۰۰ تومان + میانگین هزینه فیلترشکن V2RAY برای ۵۰ گیگ در یک ماه (۱۰۰،۰۰۰ تومان):  ۵۶۰،۰۰۰ تومان

بنابراین به فرض اینکه کاربر از وی‌پی‌ان‌هایی با قیمت به‌صرفه هم استفاده کند، ماهانه جمع هزینه‌های اینترنت ثابت و همراه او حدود ۵۶۰،۰۰۰ تومان برآورد می‌شود. 

۳- کاربرانی که از خدمات ابری برای راه‌اندازی فیلترشکن و دسترسی به اینترنت استفاده می‌کنند.

همانطور که در باره گروه کاربران اول مثال زدیم، به فرض اینکه کاربر از وی‌پی‌ان استفاده نکند، جمع هزینه‌های ماهانه اینترنت ثابت و همراه او حدود ۴۶۰ هزارتومان برآورد می‌شود و اگر این کاربر بخواهد از طریق خرید سرور برای راه‌اندازی فیلترشکن و دور زدن سانسور استفاده کند باید به این مبلغ حدود ۱،۷۰۰،۰۰۰ هزارتومان اضافه کند که البته معمولا بین کاربران سرور تقسیم می شود. به طور مثال می‌توان جزییات این محاسبه را به این شکل توضیح داد:

 میانگین هزینه خرید سرور برای راه‌اندازی فیلترشکن با فرض اینکه یک سرور به ۵۰ نفر سرویس ارائه کند و هر فرد بنا به محاسبات فوق حدود ۱۰۰ گیگ ترافیک بر روی وی‌پی‌ان مصرف کند، معادل خرید یک سرور با ۵ ترابایت ترافیک خواهد بود که میانگین قیمت آن‌ها در میان شرکت‌های مختلفی که در این گزارش بررسی شده و در قیمت تعرفه‌های خدمات ابری آورده شده است، حدود ۱،۷۰۰،۰۰۰ تومان برای یک ماه برآورد می‌شود.

گزارش تحلیل قیمت اینترنت ثابت در ایران نشان می‌دهد که سیاست‌های قیمت‌گذاری اینترنت در کشور، با تفکیک ترافیک داخلی و بین‌المللی و افزایش تدریجی تعرفه‌ها، تأثیرات قابل توجهی بر دسترسی کاربران به خدمات اینترنتی و تجربه آن‌ها داشته است، درواقع سیاست‌های فعلی قیمت‌گذاری اینترنت در ایران نه تنها دسترسی کاربران را محدود کرده بلکه به افزایش هزینه‌های آن‌ها انجامیده است. این روند، ضرورت بازنگری در سیاست‌های جاری و حرکت به سمت دسترسی برابر و ارزان‌تر به اینترنت را برای کاهش شکاف دیجیتال و حمایت از توسعه اقتصادی و اجتماعی برجسته می‌کند.