اینترنت حکمرانی‌شده، به جای رفع فیلترینگ
مسعود پزشکیان، رییس‌جمهوری که یکی از وعده‌های اصلی‌اش در دوران تبلیغات انتخابات «رفع فیلترینگ» بود، با ادغام ایده‌های شورای عالی فضای مجازی، رهبر جمهوری اسلامی و طرفداران دسترسی آزاد به اینترنت یک طرح جدید برای دسترسی به اینترنت ارائه کرد؛ «اینترنت حکمرانی‌شده و قانون‌مند با نام رفع فیلترینگ».
در طول یک ماه گذشته، تمام مقامات نظام در کنار کلیدواژه «رفع فیلترینگ» که برای راضی نگه داشتن فعالان جامعه مدنی بازگو می‌شود، از عبارت «حکمرانی اینترنت» استفاده می‌کنند. ایده‌ای که بررسی جزییات آن نشان می‌دهد، ارتباطی با آزادی دسترسی به اینترنت ندارد. جزییات آن را در همین گزارش بررسی کرده‌ایم.
درحالی دولت و دیگر مقامات نظام از لزوم حکمرانی بر اینترنت سخن گفته‌اند که شبکه ایران همچنان اختلال‌های گسترده‌ای را تجربه می‌کند. قطع برنامه‌ریزی شده برق که هر سال به دلیل «ناترازی انرژی» رخ می‌دهد، امسال نیز باعث قطعی‌های تلفن همراه در بعضی مناطق کشور شد. دیتاسنترها اما با فراهم کردن ژنراتورهای برق اختلال‌های کمتری را تجربه کردند.
ایران‌اکسس شدن بانک‌ها که از ۱۰ مهر و بعد از حمله ایران به اسرائیل با هدف جلوگیری از حملات دی‌داس آغاز شده بود، هنوز ادامه دارد و موجب اختلال‌هایی در شبکه بانکی کشور نیز شده است. تجربه قطعی‌ها و اختلال‌های مشابه دیگر در ایران، مثل قطعی بیش از یک‌ساله اینترنت در جمعه‌های شهر زاهدان، عدم تغییر وضعیت و واکنش ندادن هیچ‌یک از مقامات، احتمالا ایران‌اکسس بانک‌های ایران فعلا ادامه داشته باشد.
قطعی مسیر اروپا نیز باعث اختلال شدید در دسترسی شهروندان ایران به اینترنت شد. امری که ناشی از سیاست‌های انحصارگرایانه جمهوری اسلامی در زمینه دسترسی به اینترنت است و تنها مسیر ارائه اینترنت را شرکت ارتباطات زیرساخت در نظر گرفته است. با چنین رویکردی، وضعیت اینترنت با قطعی یک مسیر با اختلال جدی مواجه می‌شود.
تکرار وعده رفع فیلترینگ، اسم رمز اینترنت حکمرانی شده
مقامات جمهوری اسلامی این روزها با تکرار وعده رفع فیلترینگ، در عمل از اعمال حکمرانی بر اینترنت سخن می‌گویند.
در ماه گذشته رییس جمهوری چهاردهم تاکید کرد که رفع فیلترینگ به معنای رها کردن فضای مجازی نیست. وزیر ارتباطات نیز با تکرار یک ادعای قدیمی رفع فیلتر پلتفرم‌های خارجی را مشروط به پذیرفتن قوانین جمهوری اسلامی دانست.
سخنان فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در مورد رفع فیلترینگ اما روشنگرانه‌ترین اظهار نظر بود.در گفت‌وگو با خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی، ایرنا ادعا کرد که در «در جلسه شورای عالی» بر روی لزوم «رفع فیلترینگ» توافق شده است، اما در رابطه با نحوی آن توافقی صورت نگرفته است.
ردپای «عدم توافق»ی که سخنگوی دولت به آن اشاره کرد را می‌توان در نقل قول‌هایی که از اعضای شورای عالی فضای مجازی در یک ماه گذشته منتشر شد، یافت.
اعضای شورای عالی فضای مجازی عموما از لزوم «حکمرانی بر فضای مجازی» سخن گفتند تا در نهایت این شورا در ۲۲ آبان ۱۴۰۳ تصویب کرد تا کمیته‌ای در مرکز ملی فضای مجازی برای تصمیم‌گیری در زمینه آن‌چه محمد امین آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی «سیاست‌های مسدودسازی اینترنت» خوانده، تصمیم‌گیری کند.
واکاوی اینترنت حکمرانی‌شده به جای رفع فیلترینگ
در نشست «گذر از دوگانه گشایش-پالایش» که ۱۴ آبان ۱۴۰۳ در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مرکز مطالعات فضای مجازی و اندیشکده حکمرانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه برگزار شد. در این نشست آن‌چه نگاه ایده‌آل حاکمیت از حکمرانی بر اینترنت است، به بحث گذاشته شده بود. حضور سه شخص فعال در حوزه سیاستگذاری اینترنت در ایران باعث اهمیت این برنامه شده بود.
آرش وکیلیان، دانشجوی دکترای سیاستگذاری اجتماعی از دانشگاه باقرالعلوم، محمد کشوری، از کارشناسان حوزه دسترسی اینترنت و محمد احسان خرامید، رییس سابق روابط عمومی وزارت ارتباطات در این نشست حضور داشتند.
در این نشست تاکید شده است که در حالت ایده‌آل، فیلترینگ باید به اینترنت حکمرانی‌شده تبدیل شود و کاربر بدون این‌که بداند به اینترنت ملی و یک پلتفرم داخلی است، از آن استفاده کند. در اینترنت ملی، محتوای سانسور شده از طریق پوسته‌های شبیه‌سازی شده در اختیار کاربر ایرانی قرار می‌گیرد که محتوای نامناسب روی آن فیلتر شده است. حکومت پیش‌تر با ارایه پوسته‌های تلگرام مثل تلگرام طلایی و طرح‌های آزمایشی مثل فیلترینگ نسل هوشمند این ایده‌ها را در مقیاسی کوچکتر امتحان کرده بود.
همچنین هویت کاربر شبکه باید برای حکومت مشخص باشد؛ حتی اگر در ظاهر از نام مستعار در شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کند.
آرش وکیلیان، یک روز بعد در پستی که در پیام‌رسان بومی بله منتشر کرد، به تشریح مدل ایده‌آل حکومت از اینترنت حکمرانی‌شده پرداخت.
۱- فعالیت در پلتفرم‌های داخلی و خارجی باید سطحی از مسوولیت‌پذیری اجتماعی را داشته باشد:
ایده مشخص بودن هویت کاربران را ابوالحسن فیروزآبادی، رییس وقت مرکز ملی فضای مجازی در سال ۱۳۹۷ ارائه داده و گفته بود، حکومت باید چنین طرحی را اجرا کند و همان زمان هم از پروژه عقب هستند.
۲- تعامل و مذاکره با سکوی خارجی وجود داشته باشد. تلاش برای راضی کردن پلتفرم‌ها به احداث دفتر در ایران دست‌کم از دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی سابقه داشته و شواهدی از مذاکره بین تلگرام و جمهوری اسلامی نیز وجود دارد.
۳- مدیریت ترافیک سکوهای داخلی و خارجی: از دوران وزارت محمدجواد آذری جهرمی با تفکیک ترافیک داخلی و خارجی و تهیه لیست‌های سفید، سیاه و خاکستری برای کنترل سرعت و اختلال سایت‌ها و پلتفرم‌ها انجام شده است. با کاهش پهنای باند و افزایش چندین برابری قیمت ترافیک خارجی در دوران وزارت عیسی زارع‌پور، دسترسی به اینترنت خارجی برای کاربر داخلی به مراتب گران‌تر و کندتر شد.
در همین رابطه همچنین رسول جلیلی، عضو شورای عالی فضای مجازی، ۲۹ آبان ۱۴۰۳ گفت، مردم از پلتفرم‌های داخلی رضایت دارند و نیازی به رفع فیلتر نیست که این امر با واکنش تند پلتفرم نشان و محمدجواد شکوری مقدم، مدیر صبا ایده (صاحب برند آپارات و فیلیمو) مخالفت با این گفته‌ها مواجه شده که می‌گفتند، اینترنت ایران و از جمله پلتفرم‌ها از تحریم و محدودیت‌ها آسیب دیده‌اند.
«اینترنت حکمرانی» شده صدای واحد نهادهای حاکمیتی
در قوه قضاییه ایران، از رییس تا سخنگوی قوه قضاییه بر این‌که فضای مجازی باید مدیریت‌شده باشد؛ با این استدلال که، در تمام دنیا حکمرانی فضای مجازی برقرار است و رهبر جمهوری اسلامی نیز بر ول‌نبودن فضای مجازی را مورد تاکید قرار داده که باید رعایت شود.
همزمان در حالی که عمده رسانه‌های حوزه فناوری و اینترنت مثل پیوست، دیجیاتو، فن‌زی و هم‌میهن مطالبی با رویکرد تشویق رفع فیلترینگ منتشر کرده‌اند، روزنامه همشهری، ارگان رسانه‌ای همشهری و متمایل به نگاه افراط‌گرایان، در گزارشی که در تاریخ ۳۰ آبان ۱۴۰۳ منتشر کرد، با استناد به سخنان علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر «ول بودن فضای مجازی» و رییس قوه قضاییه که از «حکمرانی بر فضای مجازی در همه کشورها» دفاع کرده بود، چند نمونه از قوانین مقابله با کودک‌آزاری، حیوان آزاری و تروریسم در کشورهای آزاد و نمونه‌هایی از قطع و محدودیت اینترنت در کشورهایی با رویکرد سیاستمداران تمامیت‌گرا را به عنوان نمونه‌ای از حکمرانی بر فضای مجازی نامیده و از حق ایران برای قانون‌گذاری در این زمینه دفاع کرده است. این در حالی است که، سابقه حکومت ایران در زمینه قطع طولانی‌مدت و برنامه ریزی شده، اختلال عمدی و برخورد امنیتی با کاربران روشن است و حکومت به دنبال اجرای حکمرانی برای ایجاد محدودیت در دسترسی به اینترنت، سانسور اطلاعات و شناسایی و برخورد راحت‌تر با فعالان مدنی و کاربران عادی است.
مشکل قطع برق برای تلفن همراه و دیتاسنترها
قطع برق از جمله مشکلاتی است که طی سالیان گذشته باعث اختلال‌های گسترده‌ای در دسترسی شهروندان به اینترنت شده است. از جمله اختلال‌هایی که در این رابطه ایجاد می‌شود، ناشی از قطع برق دیتاسنترها و از دست رفتن برق اضطراری آنتن‌های موبایل است. به نظر می‌رسد در ماه گذشته، به دلیل گستردگی استفاده از ژنراتورها و کم‌تر بودن زمان قطعی توانسته‌اند این اختلال را مدیریت کنند ولی آنتن موبایل‌ها کماکان در ماه گذشته باعث اختلال در دسترسی شهروندان به اینترنت و خدمات تلفن همراه شد. در واکنش به این موضوع، سازمان تنظیم مقررات ایران در دستورالعملی که ۲۹ آبان منتشر شد، اپراتورهای تلفن همراه را ملزم به نگهداری و بروزرسانی تجهیزات تلفن همراه در ایران کرد.
ادامه ایران‌اکسس شدن شبکه بانکی
با ادامه ایران‌اکسس شدن شبکه بانکی کشور که از دهم مهر، همزمان با حمله ایران به اسرائیل آغاز شده بود، گزارش‌هایی از اختلال در سیستم‌های بانکی بانک ملت در تاریخ‌های ۱۹ و ۳۰ آبان منتشر شده بود که باعث اختلال در سامانه‌های پرداخت جایگاه های سوخت و موبایل بانک شد. روابط عمومی بانک ملت بدون اشاره به ایران‌اکسس بودن، «اختلال زیرساختی» را دلیل این امر دانست.
قطعی مسیرهای اروپایی
در روز پنجشنبه ۲۴ آبان از حوالی ساعت ۱۲ به وقت محلی، تامین‌کنندگان پارس آنلاین (AS16322)، مخابرات (AS58224)، افرانت (AS25184)، رسپینا (AS42337)، با اختلال شدید مواجه شده که تهران و دست‌کم ۱۰ استان دیگر را متاثر کرد. همچنین منابع فیلتربان از کاهش ۶۰ درصدی پهنای باند در این زمان خبر می‌دهند و پروتکل نسخه شش اینترنت با اختلال شدیدی مواجه شد.
بهزاد اکبری، رییس شرکت ارتباطات زیرساخت در توییتر اعلام کرد،مشکل پیش آمده ناشی از قطعی مسیر تامین اینترنت در اروپا دانست. داده‌های فیلتربان با توجه به افت شدید ترافیک ترانزیت در مسیر ایران این ادعا را تایید می‌کند.