رمز ارز دیجیتال ایرانی یا ریال دیجیتال ابزار پرداخت جدیدی است که طبق گفته مقامات جمهوری اسلامی قرار است در اختیار کسب‌وکارها قرار بگیرد تا ارایه خدمات دیجیتالی به کاربران را تسهیل کند. این رمز ارز که از سال ۱۳۹۷ به عنوان جایگزینی برای پول کاغذی برای پرداخت‌های خرد مطرح شده، قرار است در قالب تسهیلات بانکی و وام در اختیارشان قرار بگیرد.
ریال دیجیتال مثل خیلی از ابزارهای دیجیتال ایران الگویش را از مدل چینی گرفته است و روسیه هم در آن نقش دارد. مقامات روس در مصاحبه‌هایی – بدون نام بردن از ریال دیجیتال- اعلام کرده‌اند که با همکاری ایران به دنبال ایجاد ارزی مبتنی بر طلا هستند که بتواند در فرایند دریافت طلب‌های روسیه از ایران مورد استفاده قرار بگیرد.
در این مطلب نگاهی کرده‌ایم به ریال دیجیتال ایران از نگاه قانون جمهوری اسلامی و آن‌چه کمتر درباره‌اش حرف زده شده است.
متولیان قانون‌گذاری حوزه رمز ارزها در ایران
نظام پرداختی مبتنی بر ارز دیجیتال ایران، برنامه‌ای است که در سند راهبردی جمهوری اسلامی در فضای مجازی – مصوب ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ در شورای عالی فضای مجازی پیش‌بینی شده است. این سند وظیفه طراحی نظام رمز ارز (شامل رمز ارزهای ملی یا ساماندهی کاربری رمز ارزهای جهانی) را به وزارت امور اقتصادی و دارایی سپرده است. کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی وظیفه تصویب قوانین این حوزه را برعهده گرفته و بانک مرکزی،وزارتخانه‌های ارتباطات، اطلاعات، صنعت و معدن در کنار قوه قضاییه، فراجا (فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی) و سازمان اطلاعات سپاه مکلف شده‌اند تا درباره موضوع رمز ارزهای داخلی و خارجی با وزارت امور اقتصادی همکاری داشته باشند.
در همین رابطه، آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها در ۶ شهریور ۱۴۰۱ به پیشنهاد معاون اقتصادی رییس‌جمهور به هیات‌وزیران ارایه و توسط همین هیات تصویب شد. در ۱۰ بهمن ۱۴۰۱ اصلاحیه آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها توسط محمد مخبر، معاون اول رییس‌جمهور برای اجرا ابلاغ شد. این آیین‌نامه به فرایند استخراج و عرضه رمز ارزهای قابل‌استخراج (مثل بیت‌کوین) را تعیین کرده و ضوابط مربوط به مجازات تولید و عرضه غیرمجاز این رمز ارزها را مشخص می‌کند. این فرایندها شامل رمز ارزهایی به جز ریال دیجیتال است که قابلیت استخراج ندارند و با پشتیبانی بانک مرکزی ارایه می‌شوند.
ابزار طلایی برای تسویه‌حساب با روسیه یا تبادل دانش‌بنیان‌ها؟
در پیش‌نویس سند ریال دیجیتال که در آبان ماه ۱۴۰۱ منتشر(لینک جایگزین) شده، هدف از ارایه ریال دیجیتال، «پاسخ به نیازمندی پرداخت‌های آینده در اقتصاد دیجیتال، بهبود کارایی ابزارهای پرداخت نوین، دسترس‌پذیری پول، مدیریت کاهش به‌کارگیری اسکناس (پول کاغذی)، توسعه تاب‌اوری ابزارهای پرداخت و توسعه ابزارهای پرداخت بین‌المللی» عنوان شده است.
در سخنرانی‌های مسوولان ارشد بانک مرکزی و حوزه پولی و بانکی ایران درباره همه کارکردهای ریال دیجیتال صحبت شده و روی برنامه‌ریزی برای تبادل مالی بین مردم و استارتاپ‌ها تاکید می‌شود. اما نقش ریال دیجیتال در ابزارهای پرداخت بین‌المللی نکته‌ای است که در این کارکردها مسکوت مانده است.
با توجه به خبرهایی که از همکاری مشترک روسیه و ایران در حوزه‌های مالی و دانش‌بنیان منتشر شده، می‌توان انتظار داشت بخشی از پروژه ریال دیجیتال ایران با پروژه رمز ارز مشترک ایران و روسیه که اوایل بهمن ماه ۱۴۰۱ خبر آن منتشر شده بود، مرتبط باشد.
بنا به گزارش سایت راه پرداخت، پشتوانه این رمز ارز طلاست؛ درست مثل ریال دیجیتال که مثل اسکناس کاغذی پشتوانه آن طلا تعیین شده است. راه پرداخت در همین باره به مصاحبه رییس انجمن صنعت «کریپتو» روسیه با روزنامه «ودوموستی» اشاره کرده که در آن اعلام می‌شود: «بانک مرکزی ایران در حال بررسی روی توسعه یک ارز دیجیتال با مشارکت روسیه است و این توکن برای تسهیل تجارت در ایران استفاده خواهد شد.»
دلیل پشتوانه طلایی ریال دیجیتال از قول روسیه، ارزش پایین ریال کاغذی ایران است. رییس کمیته بازارهای مالی مجلس دومای روسیه در این باره گفته: «ایران در قبال کالاهای عرضه شده توسط روسیه بدهی زیادی دارد. در عین حال، واحد پول ایران، ریال، نوسانات قابل توجهی دارد و دو نرخ برابری با دلار آمریکا دارد که برای صادرات روسیه نامناسب است.»
این در حالی است که بر اساس پیش نویس سند ریال دیجیتال بانک مرکزی، در مورد ارزش رمز ارز ایران آماده است: «از نظر بانک مرکزی، همواره هر واحد از آن معادل یک ریال ارزش خواهد داشت.»
یک رمز ارز انحصاری با پشتوانه طلا
استفاده برای داد و ستد یا ماینینگ رمز ارزهایی مثل بیت‌کوین براساس قانون جرم‌انگاری نشده است. با این وجود بر اساس اعلام روابط عمومی بانک مرکزی در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۷ «در جلسه سی ام شورای عالی مبارزه با پولشویی در تاریخ ۹ دی ماه ۱۳۹۶، به کارگیری ابزار بیت کوین(Bitcoin) و سایر ارزهای مجازی در تمام مراکز پولی و مالی کشور ممنوع اعلام شد.»
رمز ارز ملی ایران یا ریال دیجیتال اما ساختاری انحصاری است که توسط دولت منتشر می‌شود و ممنوعیت تبادل در آن – برخلاف ارزهای دیجیتال خارجی – وجود ندارد. بانک مرکزی در اطلاعیه‌ای با استناد به قانون پولی و بانکی کشور (مصوبه سال ۱۳۵۱ و اصلاحات بعدی آن)، تولید و انتشار پول رایج و تعیین ابزارهای پرداخت را به طور انحصاری متعلق به بانک مرکزی ایران می‌داند.
این موضوع در پیش‌نویس سند ریال دیجیتال نیز تایید شده است. در بند ۳-۲ این سند، ریال دیجیتال ابزاری برای «پرداخت خرد» دانسته شده که با رعایت ضوابط مرتبط بر اسکناس (پول کاغذی) منتشر می‌شود.
اطلاعیه بانک مرکزی نیز انتشار رمز ارز با پشتوانه ریالی را با طلا، فلزات گران‌بها در انحصار بانک مرکزی دانسته است. به عنوان تاکید، علی صالح‌آبادی، رییس کل بانک مرکزی در تابستان ۱۴۰۱ پول ملی دیجیتال را هم‌ارز ریال کاغذی دانسته بود.
این در حالی است که رمز ارزهایی مثل بیت‌کوین، تولید کننده انحصاری ندارند، بانک مرکزی یا ارگانی دیگر روی آنها نظارت ندارد و پشتوانه‌شان نیز طلا نیست بلکه با ماینینگ به دست می‌ایند.
شبکه توزیع و پخش انحصاری؛ بدون رقیب
بانک مرکزی در قانون‌گذاری پیرامون ریال دیجیتال تلاش کرده تا ضمن حفظ رقبایی مثل بیت‌کوین، راه را برای حضور خودش هموار کند.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی در اطلاعیه‌ای در تیر ۱۳۹۸ درباره رمز ارزها (مثل بیت‌کوین) هشدار داده بود، تشکیل و فعالیت اشخاص برای ایجاد و اداره شبکه پولی غیرمجاز است و بانک مرکزی افرادی که چنین شبکه‌ای را ایجاد و اداره کنند یا برای آن تبلیغ انجام بدهند، غیرمجاز هستند. ضمنا، ضرر و زیان ناشی از فعالیت در این شبکه را متوجه ناشران و عاملان آن دانسته و در این زمینه مسوولیتی برعهده نمی‌گیرد. در پیش‌نویس سند ریال دیجیتال که آبان ۱۴۰۱ منتشر شده اما ایجاد شبکه پولی مبتنی بر ریال دیجیتال به واسطه بانک‌ها و موسسه‌های اعتباری تشویق شده است.
ارایه ابزارهای دیجیتالی پرداخت به جای اسکناس کاغذی که هنوز از حد پیش‌نویس و مراحل آزمایشی جلوتر نرفته، تا علاج اقتصاد دیجیتال ایران راه درازی را دارد.
