کاربران ایرانی در سال ۲۰۲۲ میلادی موج‌های متعددی از قطعی اینترنت، اختلال، محدودیت عمدی پهنای باند و البته فیلترینگ روی پلتفرم‌ها و وب‌سایت‌ها تجربه کردند.
پس از مرگ دلخراش مهسا (ژینا) امینی در شهریور ۱۴۰۱ و با شدت گرفتن اعتراضات به مرگ وی، در طی دست‌کم ۴ ماه شبکه دیتای موبایل در سطح استانی و ملی قطع شد. همچنین، ۲۰ پلتفرم شبکه اجتماعی، ابزار ارتباطی، بازی آنلاین و موتور جست‌وجو در همین سال فیلتر شدند.
با در نظر گرفتن انواع مختلف اختلال اینترنتی ازطع دیتای موبایل، قطع اینترنت سراسری و اختلال تا اخلال در شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام، به جرات می‌توان سال ۲۰۲۲ میلادی را تاریک‌ترین سال در تاریخ اینترنت ایران برشمرد. در چنین فضایی، حقوق دیجیتال با اعمال نظارت‌های اطلاعاتی شدیدتر نقض می‌شد.
قطع اینترنت چطور اتفاق افتاد؟
دستور مستقیم مسوولان
بررسی داده‌های مرتبط با قطع اینترنت، براساس داده‌ها و اطلاعات عمومی، همچنین مستنداتی که در گزارش‌های شبکه‌ی فیلتربان به صورت ماهیانه در سال میلادی ۲۰۲۲ منتشر شده، نشان می‌دهد که حدود ۶۰ درصد از محدودیت‌ها در پی دستور مقامات ایرانی اعمال شده‌اند؛ این اختلال‌ها شامل قطعی اینترنت در استان خوزستان در ماه می و قطعی سراسری اینترنت در شهریور ماه – که به مدت سه ماه ادامه پیدا کرد- می‌شود.
با توجه به مستندات، دستورهای قطع اینترنت تقریبا همیشه در طول زمان برگزاری تظاهرات یا شرایط حساس سیاسی، به «دلایل امنیتی» گرفته می‌شود؛ زمان‌هایی که حکومت به اعمال خشونت و زور علیه معترضان مبادرت می‌کند.
با چنین رویکردی، عجیب نیست که با بالا گرفتن موج اعتراضات بعد از مرگ مهسا (ژینا) امینی در شهریور ماه ۱۴۰۱ قطعی اینترنت در ایران به اوج برسد. این در حالی است که، ما از آبان ۱۳۹۸ به این سو، شاهد قطعی سراسری اینترنت نبوده‌ایم و قطعی محلی اینترنت جایگزین آن شده است.
یکی از دلایل این امر را می‌توان هزینه بالای قطعی اینترنت دانست. در عین حال، تشخیص قطعی محلی اینترنت برای کسانی که وضعیت اینترنت ایران را بررسی می‌کنند، بسیار دشوارتر است.
درباره این‌که دستور قطع اینترنت چطور اعمال می‌شود، اطلاعات محدودی وجود دارد. در آبان ۱۳۹۸ ، همزمان با قطعی سراسری اینترنت در ایران بعد از اعتراضات به افزایش قیمت بنزین، محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر وقت ارتباطات اعلام کرد که، قطعی اینترنت به دستور شورای امنیت کشور (مخفف شاک) قطع شده است. ریاست «شاک» بر عهده وزیر کشور است و نمایندگانی از وزارتخانه‌های ارتباطات، اطلاعات، سپاه پاسداران و نیروهای نظامی از اعضای آن هستند.
در پی قطعی‌های آبان ۱۳۹۸، محمدجواد آذری جهرمی در آذر ۱۳۹۸ از تهیه لایحه‌ای خبر داد که قطعی اینترنت در ایران را درجه‌بندی و فرمول‌بندی می‌کند. یک منبع نزدیک به وزارت ارتباطات که خواست نامش فاش نشود، دراین‌باره به فیلتربان گفت که، در پی مخالفت نهادهای امنیتی و شورای امنیت ملی (شاک) این لایحه هرگز به مجلس نرسید. اما به یک لایحه فوق‌سری در شورای امنیت ملی تبدیل شد.
بنابر اطلاعات منبع فیلتربان، این لایحه روند اجرا و اعمال دستور قطعی اینترنت را مشخص می‌کند. محتمل است که چنین قانونی در نتیجه قطعی اینترنت در آبان ۱۳۹۸ رخ داده باشد؛ در شرایطی که مقامات حکومت احساس کردند، نیاز به قطعی مکرر اینترنت – برای خاموش کردن و اعمال فشار بر معترضان – وجود دارد. براساس اطلاعات رسیده به فیلتربان، استاندار می‌تواند درخواست قطعی اینترنت در سطح استان را برای بررسی و تایید به وزیر کشور (رییس شورای امنیت کشور) بفرستد. اگر چند درخواست قطع اینترنت در چند استان به صورت همزمان ارایه شده باشند، رییس‌جمهور باید دستور نهایی را تایید کند.
حوادث یا سو مدیریت
در سال ۱۴۰۱ (۲۰۲۲ میلادی) قطعی برق دست‌کم باعث رخ دادن دو اختلال اینترنت شد. همچنین، آتش‌سوزی در مرکز داده مخابرات تهران مشهور به ساختمان ال‌سی‌تی (مخفف Large Capacity Tandem) باعث یک اختلال دیگر در دسترسی به اینترنت شد. ساختمان «ال.سی.تی» وظیفه توزیع اینترنت بین شرکت‌های ارایه دهنده خدمات اینترنت و شرکت‌های دیگر در ایران را برعهده دارد. اوایل سال گذشته میلادی (اواخر سال خورشیدی) مشکلات برقی باعث آتش‌سوزی دیگری در همین ساختمان شده بود.
جستجوی ایمن اجباری در موتورهای جست‌وجو
مقامات حکومت در اقدامی صریح در مرداد ماه امسال سرویس «جست‌وجوی امن» روی تمام موتورهای جست‌وجو شامل «گوگل»، «داک‌داک‌گو»، «بینگ» و «یاندکس» فعال کردند. جست‌وجوی امن سرویسی است که سایت‌ها با محتوای حساس را از دسترس کودکان دور نگه می‌دارد.
از آن‌جایی که بسیاری از محتوای مرتبط با راهپیمایی‌ها به عنوان محتوای خشونت‌آمیز طبقه‌بندی می‌شود، با این روش می‌توان بر محتوایی که در دسترس کاربران قرار می‌گیرد، سانسور اعمال کرد.
تاثیر جنگ روسیه و اوکراین
ایران در فروردین ماه اختلالات سراسری اینترنت را تجربه کرد. این اتفاق به دلیل از دست دادن ۴ هزار گیگابایت از پهنای باند در مسیر دروازه اکسپرس ایران-اروپا (مخفف EPEG ) رخ داد. این دروازه یک سامانه پرسرعت کابل فیبر نوری است که ارتباطات اضافه‌ای را بین اروپا و خاورمیانه قرار دارد. این کابل فیبر نوری ظرفیت ۳ ممیز ۲ ترابیت بر ثانیه را دارد و کل طول آن به ۱۰ هزار کیلومتر می‌رسد. این خط ارتباطی از فرانکفورت در آلمان آغاز می‌شود و از اروپای شرقی و اوکراین به سمت روسیه، جمهوری آذربایجان و ایران گذر می‌کند. این مسیر به سمت خلیج فارس و شهر برکاء در سلطان‌نشین عمان ادامه دارد.
این اختلال که کمی بیشتر از ۴ ساعت طول کشید، می‌تواند به قطع ارتباط در مسیر اوکراین مرتبط باشد. وزیر ارتباطات ایران در حساب کاربری‌اش در اینستاگرام این اختلال را تایید کرد. پس از آن، سایت شرکت ارتباطات زیرساخت گزارش داد، بعد از دستور وزیر ارتباطات برای پیدا کردن مسیر ارتباطی جایگزین،این مشکل رفع شده است.
دلایل نامشخص
به خاطر نبود شفافیت در حاکمیت ایران پیرامون دلایل پشت‌پرده قطع و اختلال اینترنت، ما نمی‌توانیم برای ۱۲ درصد از مشکلات شبکه در سال ۲۰۲۲ دلیلی پیدا کنیم.
سیاست‌گذاری‌هایی که بر افزایش قطعی اینترنت تاثیر می‌گذارند
براساس داده‌های سال ۲۰۲۲ باید انتظار داشت که در سال ۲۰۲۳ اینترنت و حقوق دیجیتال همچنان وضعیت بدتری را تجربه کند. این موضوع تنها به توانایی فنی حکومت در اعمال قطعی اینترنت و انسداد محتوا و پلتفرم‌ها برنمی‌گردد. بلکه، سیاست‌ها و بستر آماده برای اعمال فشارهای حکومت نیز بر آن تاثیرگذار خواهند بود.
اکنون با حضور ابراهیم رییسی به عنوان رییس‌جمهور،عیسی زارع‌پور، به عنوان وزیر ارتباطات و چهره‌های دیگری مثل رسول جلیلی، از چهره‌های تاثیرگذار ارتباطات ایران – هر سه عضو شورای عالی فضای مجازی) این سیاست‌گذاری‌ها مجال بیشتری برای اعمال می‌یابند.
جلیلی و زارع پور در «جمعیت توسعه‌گران فضای مجازی پاک» – که اغلب با نام اختصاری «فمپ» شناخته می‌شود، با یکدیگر همکاری داشته‌اند. این سازمان توسط گروهی از سیاست‌گذاران تندرو ایجاد شده که مدعی هستند فعالیت‌هایشان منطبق با سیاست‌های اینترنتی ایران و در راستای «ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی» است.
این فعالیت‌ها در نهایت به شکل‌گیری «طرح صیانت» منجر شد؛ طرحی که مجلس شورای اسلامی ایران ارایه کرد و هم‌اکنون تقریبا به طور کامل توسط نمایندگان تندرو اداره می‌شود. طرح صیانت تاکنون با برخوردهای منفی زیادی از سوی جامعه مدنی و فعالان آزادی اینترنت در ایران روبرو شده است. در همین رابطه، بیش از یک میلیون نفر نامه‌ای را در مخالفت با آن امضا کرده‌اند. همچنین بیش از ۴۰ استارتاپ و شرکت حوزه فناوری نیز بیانیه‌‌ای بر ضد آن منتشر کرده‌اند.
این لایحه به خاطر فشار جامعه مدنی تصویب نشد. با این وجود، بررسی‌های فیلتربان نشان می‌دهد که بخش‌های مختلف این لایحه برای اجرا بین ارگان‌های مختلف دولتی تقسیم شده است. اجرای این فرایند از نگاه عمومی دور نگه داشته شده تا حساسیت‌برانگیز نباشد. به عنوان نمونه، در سه بند از مصوبه شورای عالی فضای مجازی که اخیرا تصویب شده، به کمیسیون عالی تنظیم مقررات امکان می‌دهد که برای رگولاتوری در هر زمینه‌ای در فضای آنلاین دخالت کند.
سیاست‌های سرکوبگرانه اینترنتی ایران فقط به بزرگسالان محدود نمی‌شود. در اردیبهشت‌ماه، شورای عالی امنیت ملی به ریاست ابراهیم رییسی – رییس‌جمهوری ایران- لایحه «کمیته راهبردی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» را تصویب کرد که در آن سیاست‌های کلی دسترسی به اینترنت برای کودکان مورد اشاره قرار گرفته است.
سال ۲۰۲۲ میلادی در ایران با دو قطع اینترنت بزرگ در ایران همراه بود که در پی اعتراضات «زن، زندگی،آزادی» در شهریورماه به اوج رسید و به دنبال آن، تقریبا تمام کانال‌ها و پلتفرم‌های ارتباطی مسدود شدند.