روز ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ ، گشت ارشاد مهسا (ژینا) امینی دختر ۲۲ ساله‌ی کُرد را در تهران به خاطر بدحجابی بازداشت کرد. چند ساعت بعد مقامات امنیتی به خانواده‌ی مهسا اطلاع دادند که برای دیدار از دخترشان به بیمارستان مراجعه کنند. همان هفته مهسا در بیمارستان جان سپرد.
مقامات دولتی از خود سلب مسئولیت کردند. مرگ مهسا (ژینا) امینی در سراسر کشور معترضان را به خیابان آورد و زنان که در صف اول بودند خواهان پاسخگویی به مرگ مهسا شدند و فریاد آزادی سر دادند. به‌تدریج جمعیت معترض بیشتر شد و تظاهرات جنبه‌ی ضد حکومتی به خود گرفت. با بالا گرفتن اعتراضات، دولت به الگوی آشنای سرکوب متوسل شد: ایجاد اختلال در اینترنت، سانسور اطلاعات، خاموشی‌های عمدی اینترنتی، و سرکوب خشن معترضان.
آمار دقیقی از کشته‌شدگان، مجروحان، و کسانی که دستگیر شده‌اند در دست نیست، اما طبق گزارشی که خبرگزاری هرانا ۲۰ مهر ۱۴۰۱ منتشر کرد دست‌کم ۲۰۰ نفر از جمله ۱۸ کودک کشته، و حدود ۵۵۰۰ تن نیز بازداشت شده‌اند. محتملاً آمار واقعی بیشتر است.
همزمان با سرکوب مرگبار نیروهای امنیتی و بیشتر شدن قتل‌ها و دستگیری‌ها، از همان نخستین روزهای اعتراضات خیابانی، شاهد محدودیت‌های اینترنتی بودیم که با هدف جلوگیری از جریان اطلاع‌رسانی میان داخل و خارج کشور صورت می‌گرفت. ایجاد اختلال در اینترنت و سانسور اطلاعات به هنگام اعتراضاتِ مردمی پدیده‌ی تازه‌ای نیست، اما این‌بار دولت شیوه‌ای متفاوت از آبان ۹۸ در پیش گرفته است. در آبان ۹۸، دولت به مدت یک‌هفته اینترنت را در سراسر کشور مختل کرد.
رویدادهای کلیدی:
- برای نخستین باز از زمان جنبش سبز (۱۳۸۸) مشاهده میکنیم که جمهوری اسلامی تهاجم هدف‌مندی را به قصد مسدود کردن تک تک راه‌های ارتباطی در پیش گرفته است. این روش مغایر با قطع کامل و سراسری اینترنت در کشور است، یعنی روشی که دولت در آبان ۹۸ به کار گرفت.
- حوالی ۳۰ شهریور، دولت دو اپلیکیشن واتس‌اپ و اینستاگرام را مسدود کرد. این دو از معدود اپلیکیشن‌هایی بودند که تا این تاریخ از گزند سانسور در امان مانده‌بودند. واتس‌اپ و اینستاگرام در ایران کاربران بی‌شمار دارد.
- دولت اکثر شرکت‌های ایمیل را مسدود کرد، به استثنای جی‌میل، آی‌کلاود، و پروتون‌میل. جی‌میل و آی‌کلاود برای عملکرد گوشی‌های اندروید و آی‌فون ضروری هستند. علاوه بر این، جی‌میل در میان کارکنان دولت بیشترین کاربرد را دارد. شاید به همین دلیل سانسور شامل حال آن نشد.
- دولت کارکرد گفتگو و پیام (چت) را در بازی‌های ویدیویی مسدود کرد. کلیه بازی‌هایی که دارای این کارکرد هستند به دستور بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای موظف شدند این بخش از بازی‌ها را غیرفعال کنند، در غیر این‌صورت مسدود خواهند شد. در نتیجه، بسیاری از بازی‌های کامپیوتری مثل کلش‌آف‌کلَنس و بازی‌های ایکس‌باکس مسدود شدند.
- بسیاری از پیام‌رسان‌ها مثل وایبر و ایمو مسدود شدند. به دنبال مسدود شدن پلتفرم‌های محبوب مثل اینتساگرام و واتس‌اپ، به محض آنکه کاربران به پیام‌رسان‌های دیگر روی آوردند، آنها نیز مسدود شدند.
- فروشگاه‌های گوگل‌پلی و اپل نیز مسدود شدند.
- دولت کلیه موتورهای جستجوگر بین‌المللی مثل گوگل را مسدود کرد.
- درحالیکه کاربران داخل کشور به هر دری می‌زنند تا راهی به اینترنت بین‌المللی پیدا کنند، دولت مبادرت به مسدود کردن فیلترشکن‌ها کرد. طبق گزارش «تاپ تِن وی‌پی‌ان» (Top10VPN)، پس از شروع اعتراضات مردمی، همانطور که انتظار می‌رفت، تقاضا برای دانلود وی‌پی‌ان بالا رفت. به ویژه پس از سانسور اینستاگرام و واتس‌اپ، روز ۴ مهر تقاضا به میزان ۳۰۸۲% افزایش یافت. این بیشترین درصد افزایش تقاضا برای فیلترشکن از زمان شروع اعتراضات بود.
- برخلاف آبان ۹۸ که دولت اینترنت را به طور کامل در کشور قطع کرد، این بار چنین روشی به کار گرفته نشد. علیرغم ادامه‌ی اعتراضات به مدت یک ماه، دولت از ۳۰ شهریور تا ۱۸ مهر به اختلال‌های محلی مبادرت کرد که در محل اعتراضات به ویژه از غروب به بعد عملی می‌شد. آماج این خاموشی‌ها گوشی‌های همراه و اینترنت موبایل بود. در برخی موارد، دسترسی به خدمات اینترنتیِ داخلی از طریق شبکه ملی اطلاعات امکانپدیر شد.
- روز ۲۷ شهریور، در شبکه همراه اول که بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده‌های اینترنت سیار هست، پیامک‌هایی که کلمه «مهسا امینی» در آنها بود مسدود شده و به مقصد نمی‌رسند. سانسور واژگانی، یعنی مسدود کردن پیامک‌هایی که واژه‌های خاصی در آنها به کار رفته، از زمان اعتراضات ۱۳۸۸ چندان مرسوم نبود.
- از ۱۸ تا ۱۹ مهر شاهد اختلال‌های جدی و قطع کامل اینترنت در شهر سنندج (کردستان) بودیم. سنندج محل وقوع چندین تظاهرات بزرگ بود و گزارش‌هایی از کاربرد سلاح‌های مرگبار به قصد سرکوب معترضان در این شهر به چاپ رسید.
- یک مقام دولتی ادعا کرد با استفاده از تکنولوژی تشخیص چهره و مقایسه با داده‌های مخزن اطلاعاتی کارت ملی، کسانی که از قوانین حجاب سرپیچی کنند یا در حرکت‌های اعتراضی مشارکت داشته باشند شناسایی خواهند شد. جزییات بیشتر راجع به این نرم‌افزار و برنامه‌ریزان آن داده نشد، اما می‌دانیم که در دسامبر ۲۰۲۱ (آذر ۱۴۰۰) کمپانی «آی‌پی‌وی‌ام» (IPVM) که در خصوص تکنولوژی رصدیابی تحقیق می‌کند گزارش داد که میان سپاه پاسداران و یک شرکت چینی به نام «تیاندی» که متخصص دوربین‌های رصدیابی است قراردادی امضا شده است. آخرین گزارش فیلتربان شامل جزییاتی است راجع به اینکه چطور خدمات دیجیتالی در فضای عمومی به دست دولت با هدف ردیابی و رصد شهروندان به کار گرفته می‌شوند و از این طریق حقِ حریم خصوصی شهروندی را پامال می‌کنند.
- این ماه، در حالیکه اینترنت خانگی غالباً برقرار بود اما این شبکه نیز بعضی اوقات دستخوش اختلال‌های شدید شد. لازم به یادآوری است که پوشش اینترنت ثابت در ایران طبق آمار رسمی زیر ۲۰% است.
- از زمان قتل مهسا امینی و شروع تظاهرات از یک ماه پیش، بیشتر از ۲۷۴ میلیون توییت با هشتگ مهسا امینی (فارسی) چاپ شده است. آمار دقیقی از توییت‌های دروغین در دست نیست.
جدول زمانی قطعی های اینترنتی
۲۵ شهریور ۱۴۰۱، جمعیت کثیری در خیابان‌های سقز، شهر زادبومی مهسا (ژینا) امینی، گرد آمدند تا ضمن عزاداری به مرگ او اعتراض کنند. در همین حال، مقامات دسترسی به اینترنت را قطع نموده و پلتفرم‌های اینستاگرام و واتس‌اپ را نیز مسدود کردند. دستور قطع اینترنت از سوی شورای تامین استان صادر شد که شعبه‌ی محلی شورای امنیت ملی است و ریاست آن را استاندار به عهده دارد.
دو شبکه سیار همراه اول که بزرگ‌ترین شرکت‌ها خدمات اینترنت سیار هست روز ۲۷ شهریور شروع کردند کلیه پیامک‌هایی که در آنها اسم مهسا امینی آمده بود را مسدود کنند. این نوع سانسور واژگانی از زمان جنبش سبز در سال ۱۳۸۸ کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت.
۲۸ شهریور، با گسترش اعتراضات در سراسر کشور، اختلال‌ها و قطع اینترنت نیز، به ویژه در شبکه‌های موبایل، به همان نسبت افزایش یافت. در برخی نقاط کشور کاهش عمدی سرعت اینترنت منجر به دسترس‌ناپذیر شدن شبکه بین‌المللی اینترنت شد.
روند دیگری که مشاهده شد این بود که بعضی از کاربران از طریق شبکه ملی اطلاعات به شکل«غیرهمسان» یا «طبقه‌بندی شده» می‌توانستند به اینترنت دسترسی داشته باشند. در این روش، در حالیکه دسترسی کاربران منفرد به اینترنت بین‌المللی قطع بود، دیتاسنترهای محلی و کسب‌وکارهای داخلی می‌توانستند از طریق شبکه ملی اطلاعات به اینترنت دسترسی داشته باشند. به این طریق، در مقایسه با قطع اینترنت در آبان ۹۸، این‌بار اثرات منفیِ انسداد اینترنت بر اقتصاد کشور کاهش پیدا می‌کند.
در فاصله ۳۰ شهریور تا ۱۲ مهر، قطع اینترنت موبایل به شیوه‌ای سیستماتیک حوالی ساعت چهار بعد از ظهر به وقت محلی آغاز می‌شد و تا ساعت دوازده نیمه شب ادامه پیدا می‌کرد. این ساعات مصادف بود با اوج گرفتن اعتراضات و تجمع‌های خیابانی.
داده‌های کنتیک (Kentik)
۱۶ مهر، قطع تقریباً کامل اینترنت موبایل در کردستان، درست به هنگام اوج‌گیری اعتراضات خیابانی و سرکوب شدید تظاهرکنندگان، از جمله با استفاده از سلاح‌های مرگبار و گاز اشک‌آور، و در مواردی شلیک مستقیم به درون خانه‌های شهروندان، آنطور که سازمان عفو بین‌الملل گزارش داده است. در این فاصله‌ی زمانی، خدمات داخلی اینترنتی از طریق شبکه ملی اطلاعات در دسترسی بود.
۱۷ مهر، بار دیگر قطع اینترنت موبایل در کردستان مشاهده شد.
داده‌ها از شرکت کلاودفلر (CloudFlare)
۱۸-۱۹ مهر، خاموشی کامل اینترنت در شهر سنندج اِعمال شد که در این فاصله حتی شبکه ملی اطلاعات نیز قابل دسترس نبود. طی این مدت، در سایر شهرهای کردستان نیز اینترنت قطع بود اما خدمات داخلی از طریق شبکه ملی اطلاعات قابل دسترس بود. در این دو روز سرکوب خونین تظاهرکنندگان در این استان ادامه پیدا کرد.