دیده‌بان فتا چیست؟
در ده سال گذشته استفاده از نیروی‌های امنیتی و قضایی بدون شک به یکی از ارکان اصلی سرکوب کاربران و سانسور اینترنت در ایران تبدیل شده. گرچه در سال‌های گذشته به دفعات فشار پلیس فتا بر فعالین مدنی، خبرنگاران و افراد شناخته شده مورد توجه همگان قرار گرفته، اکثر اقدامات و فشارهای این نهاد امنیتی بر کاربران اینترنت در ایران کمتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. در چند سال اخیر و در کنار توجه ویژه به سیاست‌گذاری‌های کلان و شکل‌دهنده‌ی زیرساخت اینترنت در ایران، تلاش کرده‌ایم که با دیده‌بانی اقدامات پلیس فتا، قوه قضاییه و نیروهای امنیتی گزارش‌های فصلی منتشر کنیم که اعمال این سازمان‌ها و تأثیر آنها بر آزادی اطلاعات و حریم خصوصی در ایران را مستند می‌سازد.
در این سری از گزارش‌ها که تحت عنوان «دیده بان فتا» و در بازه‌های سه ماهه منتشر می‌شوند، با استفاده از اخبار منتشر شده توسط پلیس فتا و نهادهای خبری و مدنی، ما به دنبال مستندسازی اقدامات پلیس فتا در امنیتی کردن جو اینترنت در ایران و موارد نقض حقوق بشر توسط این نهاد هستیم. همچنین در این گزارش خواهیم دید که چگونه پلیس فتا با تکیه به قوانین ایران و با حمایت نهادهای قضایی و امنیتی، هر ماه دست به دستگیری‌های گسترده میزند. گرچه جزئیات کافی در مورد تمامی این دستگیری‌ها در دست نیست، امیدواریم که با جمع‌آوری و ثبت موارد مهم در این گزارش‌ها به روند مستندسازی تضعیف حقوق دیجیتال و تحلیل سانسور اینترنت در ایران کمک کنیم.
از کرونا تا پیشگیری از بارداری: حوزه بی‌مرز اختیارات پلیس فتا
سه ماه نخست سال نوی میلادی برای کاربران فضای مجازی در ایران همچون گذشته به کنترل و تحدید رویدادهای آنلاین توسط پلیس فضای مجازی نیروی انتظامی و دیگر نهادهای موازی امنیتی گذشت.
دستگیری و اجبار به اعتراف تلویزیونی، رسیدن دامنه‌ی نظارت و سرکوب به صفحه‌های طنز و البته ورود پلیس فتا به مساله «قانون جوانی جمعیت» در راستای اجرای ماده 59 این قانون و در ارتباط برخورد با فروشندگان مجازی اقلام پیشگیری از بارداری و سقط جنین از برجسته‌ترین خبرهای این سه ماه بوده است.
نکته قابل توجه دیگر اینکه با وجود رشد قابل توجه جرایم اقتصادی آنلاین همچون کلاهبرداری، فیشینگ و دزدی رمز ارزها، «مسائل اخلاقی» همچنان 20 درصد از جرایم مورد بررسی پلیس فتا را در بر میگیرد.
برخورد پلیس فتا در این حوزه به طور عمده بر پایه دو ماده قانونی صورت میگیرد که هر دو دچار کلی‌گویی و شبهه در مصادیق هستند. یکی ماده 641 قانون مجازات اسلامی که فحاشی، توهین، افترا، تهدید، تمسخر، ارسال پیام و تصاویر نامناسب در فضای مجازی یا در شبکه‌های اجتماعی را از مصادیق مزاحمت اینترنتی دانسته و دیگری ماده 14 قانون جرایم رایانه‌ای که میگوید «هرکس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده محتویات مستهجن را منتشر، توزیع یا معامله کند یا به قصد تجارت یا افساد تولید یا ذخیره یا نگهداری کند مجرم است». نگاهی به همین تعابیر که هرکدام معانی گسترده و متفاوتی دارند کافی است تا به برخوردهای سلیقه‌ای و موردی پلیس فتا پی برد. به طور مثال در گزارش پیش رو با چند بازداشت با اتهام انتشار متحوای غیراخلاقی و مستهجن در شبکه اجتماعی اینستاگرام روبرو هستیم حال آنکه در تبصره 5 ماده 14 قانون جرایم رایانه ای و در توضیح مصداق این ماده آمده است که محتویات مستهجن به تصویر، صوت یا متن واقعی یا غیر واقعی یا متنی اطلاق می شود که بیانگر برهنگی کامل زن یا مرد یا اندام تناسلی یا آمیزش یا عمل جنسی انسان است. پر واضح است که انتشار چنین تصاویری در اینستاگرام غیر ممکن است چرا که پیش از شکستن قوانین جمهوری اسلامی با قواعد و سیاست‌گذاری‌های این شبکه اجتماعی منافات دارد و پیش یا بلافاصله بعد از انتشار توسط خود اینستاگرام حذف می‌شود. اما همین قوانین کلی به دست‌آویزی برای برخورد با کسب و کارهای خردی همچون آتلیه‌های عکاسی بدل می‌شود و به اشاعه‌ی سبک زندگی به شیوه‌های پلیسی در جمهوری اسلامی ایران می‌انجامد.
با این پیش‌زمینه به مرور جزئی‌تر اخبار سه ماه اول سال جدید میلادی می‌پردازیم.
از میانه دی تا فروردین چه گذشت؟
۱۳ دی– رئیس پلیس فتا استان اردبیل از شناسایی و دستگیری ادمین یک صفحه اینستاگرامی با محتوای مدلینگ خبر داد. این شهروند که متهم شده با «درج تصاویر غیراخلاقی و مبتذل اقدام به تبلیغ و ترویج مدلینگ کرده است»، از طریق شماره سیم‌کارت مورد استفاده در صفحه شناسایی، بازداشت و تحویل مراجع قضایی شده است.
در همین روز و در استان خراسان رضوی دو شهروند در پی انتشار خبری در فضای مجازی با این مضمون که «سویه جدید امیکرون به دروازه مشهد رسید در حالی که واکسن دوز سوم هم نداریم»، به اتهام برهم زدن آرامش روانی سایر کاربران دستگیر و به دادسرا اعزام شدند. از هویت این دو شهروند اطلاعی در دست نیست.
۲۶ دی– خبرگزاری هرانا از بازداشت فریده مرادخانی خواهرزاده علی خامنه‌ای مدیر کمپین حمایت از زندانیان خبر داد. مقامات جمهوری اسلامی ایران هنوز درباره علت بازداشت و اتهامات وارده به این فعال حقوق بشر توضیحی نداده‌اند ولی برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی این بازداشت را با حضور و شعرخوانی او در مراسم بزرگداشت زادروز فرح پهلوی، همسر آخرین پادشاه ایران مرتبط دانسته‌اند. این مراسم به صورت آنلاین در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و کلاب‌هاوس، روز پنج‌شنبه ۲۲ مهرماه سال جاری شمسی برگزار شده است.
۲۷ دی– به گفتهی رئیس پلیس فتا ویژه شرق استان تهران، چندنفر به اتهام گرداندن یک صفحه در شبکه اجتماعي اينستاگرام که اقدام به انتشار تصاویر و فيلم‌هاي به گفتهی او «غيراخلاقي» در فضاي مجازي مي‌كردند شناسایی، احضار و تحویل مراجع قضایی شدند. از تعداد دقیق و اسامی این بازداشت شدگان اطلاعی در دست نیست.
۳ بهمن– در این روز فردی که پیش‌تر پیامی ویدئویی حاوی رجزخوانی برای اهالی شمال کشور ضبط و در شبکه اجتماعی اینستاگرام منتشر کرده بود، در یکی از شهرستان‌های اطراف تهران و توسط پلیس فتای این استان دستگیر و وادار به اعتراف و عذرخواهی تلویزیونی شد.
۵ بهمن– نهادهای ناظر بر وضعیت حقوق بشر در ایران گزارش دادند که توماج صالحی خواننده رپ در ایران به حبس تعلیقی محکوم شد. هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران در گزارشی نوشت دادگاه انقلاب شاهین شهر او را به ۶ ماه حبس و جزای نقدی محکوم کرد و این حکم به مدت یکسال به حالت تعلیق در آمده است. او شهریورماه امسال به اتهام توهین به رهبری و تبلیغ علیه نظام در منزلش در اصفهان بازداشت شد.توماج صالحی آهنگ‌های اعتراضی خود که منعکس کننده خشم، نارضایتی و عصیان از وضعیت موجود است را در یک صفحه اینستاگرامی‌اش به اشتراک می‌گذاشت.
۶ بهمن– خبرهای رسیده از زندان مرکزی سمنان بیانگر آن است که آقای سید رضا نبوی چاشمی در این روز و در شهر سمنان جهت تحمل دوران محکومیت بازداشت و به زندان مرکزی این شهر منتقل شد. به گفته منابع مطلع رضا نبوی در دادگاه انقلاب سمنان به اتهام «فعالیت در فضای مجازی و توهین به مقامات حکومتی» به ۳۲ ماه زندان محکوم شد.
۷ بهمن– ایندیپندنت فارسی در گزارشی خبر داد که نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران ۱۷ نفر را به دلیل انتشار ویدیوهای طنزآمیز دوربین مخفی در اینستاگرام و به اتهام آنچه این نهاد «ترویج فرهنگ نوظهور و غیرعادی» نامیده دستگیر کرده است. این افراد شناخته‌شده در فضای شبکه‌های اجتماعی که در ادبیات این محیط اینفلوئنسر خوانده می‌شوند، متهم شده‌اند که برای بالابردن تعداد دنبال‌کنندگان خود در اینستاگرام، میان مردم هراس ایجاد کرده‌اند. یکی از دستگیرشدگان که به اعتراف اجباری وادار شده است، در مصاحبه‌ای در زندان، به اشتباه خود اقرار میکند و میگوید: «من باید برای کسب مجوزهای لازم اقدام می‌کردم». لازم به ذکر است که حساب کاربری تمام این افراد توسط پلیس فتا مسدود شده است.
۱۱ بهمن– در این روز فرمانده انتظامی بافق از شناسایی و بازداشت یک شهروند در این شهرستان به دلیل آنچه که «انتشار فیلم‌های غیراخلاقی و نامتعارف» در فضای مجازی خوانده است، خبر داد. او با بیان این که این شهروند به یگان انتظامی منتقل و برای وی پرونده تشکیل شده است، افزود: «وی برای سیر مراحل قانونی به مرجع قضائی معرفی و کانال تلگرامی نیز از دسترس خارج شد».
۱۴ بهمن– وب سایت کلمه گفته است که نهادهای امنیتی از برگزاری یک برنامه مجازی در شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس با موضوع چهار هزارمین روز حصر آقای موسوی، زهرا رهنورد و مهدی کروبی، رهبران جنبش سبز، جلوگیری کردند. ماموران امنیتی به گردانندگان این برنامه گفته‌اند که با برگزارکنندگان آن در ایران برخورد خواهند کرد.
۸ اسفند- در این روز روابط عمومی و تبلیغات سپاه خوزستان، از شناسایی و بازداشت فردی که از آن بعنوان «رهبر سایبری و عامل ترویج فساد» در فضای مجازی یاد کرده، خبر داد. این روابط عمومی مدعی شد که با انجام عملیات‌های ویژه اطلاعاتی سایبری، سرانجام فردی با نام اختصاری «م.و.ا» که خود را به عنوان رهبر سایبری معرفی می‌کرد، توسط پاسداران سازمان اطلاعات سپاه شناسایی و دستگیر شد. وی در ادامه افزود: «دیگر اعضای این شبکه ترویج فساد نیز شناسایی و بازداشت شده‌اند».
در این بیانیه از مصادیق اتهامات این گروه سخنی به میان نیامده و تنها به «ترویج فساد» بسنده شده است. عبارتی کلی که توسط ارگان‌های ایدئولوژیک نظام و به طور معمول در اشاره به «اشاعه سبک زندگی غربی» به کار می‌رود.
۱۱ اسفند– دو دختر جوان به اتهام آنچه «اقدام به انتشار محتوای غیراخلاقی در فضای مجازی» عنوان شده بازداشت شدند. این دو شهروند ساکن آبادان که در شبکه اجتماعی اینستاگرام فعالیت و در مجموع۳۰۰ هزار نفر دنبال کننده داشتند، توسط پلیس فتای این شهرستان بازداشت و تحویل ضابط قضایی شدند.
۱۵ اسفند– در گیلان، گردانندگان ۱۹ و ۲۱ ساله‌ی یک صفحه در اینستاگرام دستگیر شدند. اقدام به انتشار عکس و فیلم‌هایی در فضای مجازی که به زعم پلیس فتا «غیراخلاقی» تلقی می‌شود از اتهامات این دو شهروند است.
۱۶ اسفند– یاسمین عزیز اذان، فعال حقوق اقلیت عرب زبان ساکن آبادان پس از احضار تلفنی به اداره اطلاعات خرمشهر جهت بازجوئی، بازداشت و به بازداشتگاه این ارگان امنیتی در اهواز منتقل شد. گفتنی است که پس از بازداشت صفحه اینستاگرام او به طور کامل از دسترس خارج شده است.
۱۸ اسفند– در فراشبند از توابع استان فارس، دو تن از اعضای کانون صنفی معلمان استان فارس به نام‌های محمد عالیشوندی و فتح الله غلامی به دادگاه عمومی و انقلاب این شهرستان احضار شدند. اتهام این دو شهروند «تبلیغ علیه نظام در فضای مجازی» عنوان شده است.
۱۹ اسفند– در گیلان صاحب یک آتلیه عکاسی به خاطر انتشار نمونه کار خود در صفحه اینستاگرام دستگیر شد. اتهام این شهروند «بارگذاری تصاویر مبتذل در قالب آتلیه عکاسی» عنوان شده و تمام محتوای این صفحه که به گفته پلیس فتا بیش از چندین هزار دنبال کننده داشته است با هماهنگی مقام قضایی، حذف شد.
۲۰ اسفند– رئیس پلیس فتا در راستای طرح کلان افزایش جمعیت و طی مصاحبه‌ای اعلام کرد که فروش کلیه داروها و اقلام پیشگیری از بارداری در فضای مجازی جرم است و هیچ سایت و کانالی اجازه فروش داروهای پیشگیری را ندارد.
او افزود که در دو ماه گذشته 6 نفر در سه استان البرز، تهران و کرمانشاه به خاطر فروش داروی سقط جنین در فضای مجازی دستگیر شده‌اند.
۲۱ اسفند– در این روز فرمانده نیروی انتظامی کهگیلویه از بازداشت یک شهروند به دلیل آنچه «تشویش اذهان عمومی در شبکه‌های اجتماعی» عنوان کرده خبر داد. این شهروند که با نام حروف مخفف«ر-ف» از او یاد شده متهم است که «با انتشار تصاویری اقدام به تحریک شهروندان به مباحث غیرت و انتقام و تشویش اذهان عمومی» کرده است.
۴ فروردین– دادگاه انقلاب شهرستان دشتستان از توابع استان بوشهر، حسین رویین‌تن، روزنامه‌نگار و کنشگر سیاسی ساکن این شهر را به ۲۰ سال حبس تعزیری و پرداخت جزای نقدی محکوم کرد. او با اتهام‌هایی همچون «اقدام علیه امنیت ملی»، «تبلیغ علیه نظام»، «توهین به مقدسات» و «توهین به بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و رهبر» مواجه است و این دادگاه «ایجاد کارزار در فضای مجازی» و دعوت به تجمع «غیرقانونی» را نیز از مصادیق اتهام علیه این روزنامه‌نگار اعلام کرد.
۶ فروردین– در شهرستان دیواندره‌ی استان کردستان، ادمین یک صفحه اینستاگرامی به اتهام آنچه «اقدام به توهين و فحاشي علیه پرسنل نیروی انتظامی» عنوان شده، بازداشت شد. از هویت این شهروند اطلاعی در دست نیست.
پلیس فتا: بازوی اجرایی نقض حقوق دیجیتال در ایران
در این گزارش و در خلال بیش از ۲۱ اقدام نهادهای پلیسی، قضایی و امنیتی که ما موفق به ثبت آن شده‌ایم، شاهد نقص گسترده حقوق دیجیتال شهروندان در ایران هستیم. ایران سال‌هاست که بدیهی‌ترین حقوق مطرح شده در منشور جهانی حقوق بشر، از جمله حق آزادی بیان، حق بر حریم خصوصی کاربران وحق انجمن، را نقض میکند. موارد ذکر شده در این گزارش بر روند ادامه‌دار این‌گونه نقض‌های حقوق بشر صحه می‌گذارد؛ روندی که در کنار سیاست‌هایی مثل ایجاد شبکه ملی اطلاعات، فیلترینگ گسترده و طرح صیانت ایران را مبدل به یکی از دشمنان اصلی اینترنت در جهان میکند.
در ماه‌های آینده ما به رصد، مستند سازی و گزارش درباره این اقدامات ادامه خواهیم داد. امید داریم این گزارش‌ها گامی در راستای شفاف‌تر کردن ملزومات ایجاد فضای امن دیجیتال برای تمام شهروندان ایران، به خصوص گروه‌های به حاشیه رانده شده، کنشگران، خبرنگاران، و پاسخگو کردن نهادهای مسئول باشد.