طرح صیانت را به صورت خلاصه در سه موضوع اصلی قابل دسته بندی است. این طرح تلاشی است برای ۱) واگذاری کنترل تمام اینترنت به نیروهای امنیتی و نظامی و دور زدن قدرت نظارت مردم بر اینترنت، ۲) فراهم آوردن زمینه قانونی کافی و لازم برای دور زدن قوه قضاییه و شنود گسترده در بالاترین سطح دسترسی به داده‌های کاربران، و ۳) همچنین این طرح زمینه قانونی برای فروش فیلترشکن توسط حکومت به کاربران ایرانی را فراهم می‌کند.
به دلیل حساسیت‌هایی که در مورد این طرح مطرح بود، از زمان ایجاد آن تا امروز بیشتر تغییرات مربوط به صیانت در جلسه‌های محرمانه و دور از چشم مردم صورت گرفته است.
برای نخستین‌بار حمید فتاحی، رییس شرکت ارتباطات زیرساخت در یک توییت درباره نشانه‌های طرح صیانت صحبت کرد. او از طرحی خبر داد که بر مبنای آن مدیریت گذرگاه اینترنت ایران به نیروهای نظامی واگذار می‌شود. فتاحی بدون اشاره به اینکه این طرح چیست و شامل چه مواردی می‌شود در توییتر خود نوشت: «در مورد طرح سلب اختیار گذرگاه اینترنت از دولت، وزارت ارتباطات در جلسات، دلایل قانونی و فنی مخالفت خود را اعلام کرده است. با احترام به شأن قانون گذاری مجلس، ما مجری قانون خواهیم بود اما نباید در زمانی‌که به دنبال #رفع_انحصار و تقویت اقتصاد مقاومتی هستیم، انحصارگرایی رخ دهد.#شفاف_سازی»
پس از این توییت، با وجود انتشار گزارش‌های متعدد در مورد این طرح و ارایه برخی از جزییات درباره آن، وجود چنین طرحی تا مدتها توسط مقامات ایرانی تکذیب می‌شد. تا آنکه در نهایت اولین نسخه این طرح در آبان ماه ۱۳۹۷ منتشر شد. از زمان انتشار اولین نسخه طرح صیانت تا امروز، این طرح چند بار تغییر نام پیدا کرده و نسخه‌های گوناگونی در مورد آن منتشر شده است.
در این مطلب سعی داریم تا به تعدادی از پرسش‌های که توسط کاربران مطرح شده است، پاسخ دهیم.
۱. آیا بعد از اجرای طرح صیانت اینترنت ملی می‌شود؟
پروژه اینترنتی ملی مدتها است که عملا اجرا شده و زیرساخت سخت‌افزاری آن به معنی جدا کردن ترافیک داخلی از بین‌المللی مدتها است که در حال اجرا است. به عبارت بهتر، اینترانت همین الان هم وجود دارد اما علت اینکه این پروژه با موفقیت ۱۰۰٪ رو به رو نشده، عدم تمایل مردم به استفاده از سرویس‌های این پروژه ماننده پیام رسان‌های داخلی است.
یکی از اهداف اصلی طراحان صیانت، تشویق کاربران به استفاده از اپلیکیشن‌ها، سایت‌ها و سرویس‌های داخلی است تا در طول زمان مدل استفاده از اینترنت توسط مردم تغییر کند. با این روش، بدون آنکه حکومت برای مسدود کردن کل اینترنت کشور، سعی می‌کند کاری کند که کاربران تمام نیازهای خود را در داخل کشور به دست آورند. طبق این استراتژی، مقامات ایران در تلاش هستند تا سانسور سنتی به معنی فیلتر کردن یک سایت یا اپلیکیشن را پشت سرگذاشته و با دادن مشوق‌های مالی و تغییر الگوی استفاده از اینترنت، مردم خودشان دست به خودسانسوری بزنند.
۲. هدف از طرح صیانت فیلتر کردن اینستاگرام است؟ من در اینستاگرام اجناسم را می‌فروشم. بعد از صیانت چه اتفاقی برایم می‌افتد؟
به صورت خلاصه پاسخ به این پرسش مثبت است. اما باید در نظر بگیرید که هدف طرح صیانت بسیار فراتر از تاثیرگذاری بر یک اپلیکیشن یا یک وب‌سایت است. اما از آنجایی که تنها شبکه اجتماعی فیلتر نشده در ایران، اینستاگرام است، به نظر می‌رسد که اینستاگرام یکی از اولین اهدافی باشد که طراحان طرح صیانت در پی کنترل و محدودیت آن باشند.
ایجاد محدودیت برای اپلیشکن‌های غیر ایرانی، به ویژه اینستاگرام را باید در چارچوبی فراتر از طرح صیانت پیگیری کرد. براساس مصوبه‌های غیرعلنی شورای عالی فضای مجازی، برای میزان مصرف ترافیک این اپلیکیشن‌ها حد خاصی در نظر گرفته شده است. براین اساس، اگر میزان ترافیک استفاده از این اپلکیشن‌ها از این حد عبور کرده و آنها همچنان مجوز دولتی برای فعالیت در ایران (به معنای التزام به قوانین ایران) را نداشته باشند، باید با ترافیک‌شان محدودیت ایجاد کرد.
البته این مصوبه‌ها در دسترس عموم مردم قرار نگرفته‌اند و ما بر اساس مصاحبه‌های منتشر شده از مقامات ایرانی به این اطلاعات دسترسی پیدا کرده‌ایم. به عنوان نمونه، جواد جاویدنیا، سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور در مصاحبه با هفته‌نامه پیوست در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۹۷ گفته بود: «طبق مصوبات شورای عالی فضای مجازی ترافیک اینستاگرام نباید از یک سطح بالاتر می‌رفت که متاسفانه فراتر رفت و از طرفی براساس مصوبات این شورا باید دولت برای فعالیت این شبکه در کشور مجوز دولت پس از التزام این شبکه اجتماعی به قوانین کشور و انتقال سرورها به داخل کشور مجوز صادر می‌کرد که این کار هم انجام نشده است.»
بنابراین، حتی بدون طرح صیانت، تا زمانی که این مصوبه‌ها وجود دارند، این خطر در کمین کاربران ایرانی است که دولت تلاش کند ترافیک اینستاگرام را مختل یا به کلی مسدود کند. باید توجه کرد که، مجوز‌های قانونی مورد نیاز برای اجرای چنین فرایندهایی قبل‌تر صادر شده‌اند.
۳. آیا بعد از طرح صیانت فیلترشکن‌ها همچنان کار خواهند کرد؟
بله، اما نه به شکل عادی و برای مدت طولانی. یکی از اهدافی که طرح صیانت دنبال آن است، کاهش استفاده از فیلترشکن‌هایی است که حکومت کنترلی بر آنها ندارد. حکومت به عنوان جایگزین برای فیلترشکن‌هایی که در دنیای آزاد ساخته شده و کنترلی بر آنها ندارد، کاربران را به استفاده از فیلترشکن‌های قانونی و حکومتی سوق می‌دهد.
طرح صیانت در مورد مسدود کردن فیلترشکن‌ها سکوت کرده است. اما برای درک بهتر رابطه طرح صیانت با بحث فیلترشکن‌ها ما باید دو پروژه دیگری که قبل از طرح صیانت رونمایی شده بود را بررسی کنیم.
۳.۱ پروژه فیلترینگ غیر همسان در پاییز ۱۳۹۶ مطرح شد؛ یعنی یک سال قبل از آنکه طرح صیانت عمومی شده باشد.
۳.۲ پروژه فیلترشکن قانونی در فروردین ۱۳۹۹ توسط جواد جاویدنیا سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور معرفی شد.
ترکیب دو پروژه بالا آینده دسترسی به اینترنت را تغییر خواهد داد. هدف نهایی طراحان طرح صیانت، از کار انداختن یا مختل کردن فیلترشکن‌های در دسترس مردم است. این اختلال یا قطع شدن در نهایت استفاده از فیلترشکن‌ها را تا جایی دشوار می‌کند که مردم خودشان علاقه‌ای به استفاده از آنها نداشته باشند و برای نیازهای روزانه‌شان مجبور باشند از فیلترشکن‌های که توسط دولت تحت عنوان فیلتر شکن قانونی معرفی شده، استفاده کنند.
براساس طرح فیلترشکن قانونی، در آینده شما برای دسترسی به محتوای در اینترنت باید از دولت فیلترشکن درخواست کنید. بر اساس برنامه‌های اعلام شده در این‌باره، در آینده شما باید برای دریافت این امکانات اطلاعات هویتی خود مانند نشانی محل سکونت، شغل، سن و نیاز خود را اعلام کنید. در مرحله بعد، گروهی که دقیقا مشخص نیست چه کسانی هستند، بر برای شما تصمیم می‌گیرند چه سطح دسترسی در فیلترشکن شما اعمال کنند؛ مثلا براساس تصمیم این گروه ناشناس، اگر شما کارگر هستید، نیازی به استفاده از یوتیوب ندارید، اما می‌توانید از تلگرام استفاده کنید. با همین استدلال، آنها نوعی از فیلترشکن را در اختیار شما قرار می‌دهد که تلگرام را باز می‌کند ولی یوتیوب را نه. به چنین شبکه‌ای اینترنت طبقاتی – یا فیلترینگ غیرهمسان- می‌گوییم. دلیل چنین نام‌گذاری این است که در چنین روشی، دسترسی شما به محتوای اینترنت بر اساس طبقه اجتماعی‌تان تغییر می‌کند.
اجرای چنین طرحی نیاز به قانون دارد و طرح صیانت زمینه قانونی لازم چنین پروژه‌ای را فراهم می‌کند. بنابراین در فردای بعد از طرح صیانت، ما شاهد اینترنتی خواهیم بود که دسترسی به محتوا در آن بر اساس طبقه اجتماعی کاربران فراهم می‌شود.
۴. آیا کسی جز خودمان به پیام‌های ما و دوستان‌مان دسترسی دارد؟
پاسخ به این پرسش منفی است، اگر و تنها اگر از ابزارها تولید ایران استفاده نکنید. همانطور که در پاسخ به پرسش پیشین گفته شده، هدف نهایی حکومت ایران، تشویق کاربران به استفاده از ابزارهای تولید ایران و فیلترشکن‌های داخلی است. ماده ۱۱ این طرح همچنین در مورد چگونگی اجرای اصل ۲۵ قانون اساسی است که در مورد شنود و جاسوسی ارتباطات شهروندان ایرانی صحبت می‌کند.
“ماده ۱۱- در راستای حفظ حقوق کاربران و حریم خصوصی آنان اعمال موضوع اصل ۲۵ قانون اساسی توسط دستگاه‌های مجری در فضای مجازی و گذرگاه‌های مرزی صرفاً با دستور قضایی و بر اساس رویه قانونی تحت نظر کمیته‌ای با مسئولیت قوه قضاییه امکان پذیر است.”
همانطور که در ماده ۱۱ آمده، شنود باید در گذرگاه‌های مرزی تحت نظر یک کمیته صورت بگیرد. نه تنها مشخص نیست این کمیته چه کمیته‌ای است و اعضای آن چه کسانی هستند، بلکه شنود مکاتبات یک کاربر مشخص در گذرگاه مرزی امکان‌پذیر نیست و باید عملا از تمام کاربران ایرانی جاسوسی کرد.
بنابراین، یکی از اهداف کلان حامیان طرح صیانت، جاسوسی گسترده از کاربران ایرانی در سر گردنه عبور داده‌های اینترنتی است.
۵. اینکه می‌گویند طرح صیانت باعث اختلال در اینترنت می‌شود، دقیقا یعنی چه؟
از آنجایی که این طرح از سیاست‌های کلان اینترنت ایرانی جدا نیست، پاسخ به این پرسش مثبت است اما در عین حال، باید توجه کرد که این اختلال مستقیما صورت نمی‌گیرد.
به طور کلی، پیاده‌سازی بسیاری از سیاست‌های که در طرح صیانت پیش‌بینی شده نیازمند ایجاد اختلال و کندی در شبکه اینترنت است. علاوه بر آن هدف نهایی ترویج ابزارهای داخلی است. همچنین همانطور که بالاتر اشاره شد، به جای فیلتر کردن ابزارها و سایت‌ها ترافیک آنها را به شدت کاهش می‌دهند. بنابراین درست است که در خود طرح بحثی در مورد کاهش سرعت اینترنت نشده، اما اجرای آن عملا به معنی کاهش شدید سرعت اینترنت است.
۶. اگر طرح صیانت اجرا شود زندگی روزمره چه تغییری می‌کند؟
احتمالا در ماه‌ها و به خصوص هفته‌های اخیر احساس کرده‌اید که برخی اپلیکیشن‌ها مثل اینستاگرام و یا توییتر به سختی قابل استفاده هستند. احساس کرده‌اید سرعت اینترنت شما پایین آمده و عکس و فیلم و پست‌های جدید در اینستاگرام برایتان باز نمی‌شود. واقعیت این که حس شما درست است.
با کاهش پهنای باند در هفته‌های اخیر، کاربران در ایران به سختی توانسته‌اند وارد این اپلیکیش‌های پرطرفدار شوند. به نظر می‌رسد وضعیت قرار است از این هم سخت‌تر شود.