ماه مه برای کابینه‌ی حسن روحانی آخرین هفته‌ها را رقم می‌زند تا به‌زودی جانشین او زمام هیأت وزیران جدید را به دست گیرد. با نزدیک‌تر شدن ۲۸ خرداد، روز انتخابات ریاست جمهوری، فضاهای آنلاین بیش از پیش حائز اهمیت شده و جدل‌های مهمی در این فضاها در حال رخ دادن است. با توجه به اینکه پاندمی کووید-۱۹ کارزارهای حضوری را به حداقل رسانده، می‌بینیم که تبلیغات نامزدها در فضای مجازی داغ‌تر شده است. متناسب با این شرایط، وزیر ارتباطات محمد جواد آذری جهرمی اعلام کرد کاربران می‌توانند به مدت یک ماه از بسته‌ی رایگان اینترنت بهره ببرند و در همان حال سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا) برای فعالیت انتخاباتی آنلاین یک سلسله قواعد و مقررات به پلاتفورم‌های اینترنتی ابلاغ کرد.
برای نامزدهای انتخابات که بیشترشان اصولگرا هستند و جملگی از صافی شورای نگهبان رد شده‌اند، پلاتفورم‌های مجازی بومی و رسانه‌های دولتی نقش مهمی در کارزارهای انتخاباتی بازی می‌کنند. پیام‌رسان بومی روبیکا برای میزبانی از نامزدها اعلام آمادگی کرده است. به نظر می‌رسد ابراهیم رئیسی، رئیس کنونی قوه قضاییه، از سایر نامزدها جلوتر است. او کسی است که در کشتار هزاران زندانی سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ یکی از نقش‌های اصلی را داشت.
احتمال اینکه در طول انتخابات پوشش خبری و دسترسی به اینترنت محدود شود بالاست و همین الان نیز بر اساس گزارش فدراسیون بین‌المللی خبرنگاران مواردی از «ارعاب» گزارشگران و «هشدارهای قضایی» به آن‌ها مشاهده شده است. گزارش پیش‌رو، مانیتور سیاستگذاری ماه مه از وضعیت اینترنت در ایران، همراه است با ضمیمه‌ی مانیتور شبکه‌ها که حاوی آخرین اخبار از اختلال‌ها و انسدادهای اینترنت در کشور است.
انجام نشدن نشست شورای عالی فضای مجازی
از مارس ۲۰۲۱ تاکنون، شورای عالی فضای مجازی (SCC) جلسه‌ای تشکیل نداده است. در نشست مارس، شورا سندی با عنوان «صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» را مورد بحث قرار داد. بنا به گفته‌ی محمدحسن انتظاری از اعضای شورا، قرار است در نشست آینده که اوایل ماه ژوئن (نیمه خرداد) انجام می‌شود آن سند تصویب شود. از آن‌جا که انتخابات ریاست جمهوری در۲۸ خرداد انجام می‌شود، احتمالا این آخرین جلسه‌ی شورای عالی خواهد بود که ریاست آن را حسن روحانی به عهده دارد.
رونمایی «سامانه احراز هویت معتبر در فضای مجازی»
۱۵ مه/۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۰، سازمان فناوری اطلاعات که زیر نظر وزارت ارتباطات اداره می‌شود از سامانه احراز هویت معتبر در فضای مجازی (سماوا) رونمایی کرد. امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات گفت سماوا یک سامانه‌ی دولتی است که شناسه‌های افراد را بازبینی و تأیید می‌کند تا به آن‌ها امکان دسترسی به خدمات دولت الکترونیک یا سرویس‌های بخش خصوصی را بدهد. استفاده از این خدمات مستلزم احراز هویت معتبر است.
سماوا از کاربران می‌خواهد که شماره کد ملی و شماره موبایل خود را همراه با یک قطعه عکس وارد سیستم کنند تا برای تطبیق با پرونده سازمان ثبت احوال احراز هویت شوند. به گفته‌ی ناصر اسماعیلی مدیر پروژه سماوا، هدف این سامانه «جلوگیری از نشت داده‌ها» نظیر مورد اخیر در بانک ملت است. اسماعیلی گفت یکی از امتیازات سماوا این است که «اطلاعات هویتی افراد در یک سازمان تجمیع نخواهد شد»، که خطر نشت داده‌ها را کاهش می‌دهد.
بنا به خبر سازمان فناوری اطلاعات، ایجاد سماوا مطابق با اصل ۴.۲.۳ مصوبه جلسه پنجاه و نهم شورای عالی فضای مجازی مورخ ۹ شهریور ۱۳۹۸ با موضوع نظام هویت معتبر در فضای مجازی کشور است.
اپلیکیشن آموزشی شاد همراه با اینترنت رایگان تا پایان سال جاری
۱۹ مه/ ۲۹ اردیبهشت، وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد استفاده از اپلیکیشن آموزشی شاد تا پایان سال جاری مجانی است. دانش‌آموزان برای استفاده از این اپلیکیشن نیازی به پرداخت هزینه ثبت نام نخواهند داشت.
در دسامبر ۲۰۲۰ مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای عرضه کرده بود که در آن از دولت خواسته می‌شد شبکه آموزشی شاد برای سال تحصیلی ۱۳۹۹−۱۴۰۰ به رایگان در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار گیرد. این لایحه زمانی ارائه شد که وزیر ارتباطات ادعا کرده بود کاربران لازم نیست برای استفاده از این اپلیکیشن پولی بپردازند. شکاف طبقاتی دیجیتال ــ که به ویژه در مناطق حاشیه‌ای و روستایی بارز است ــ باعث دشواری‌های جدی برای بسیاری از دانش‌آموزان در دسترسی به برنامه‌های آموزش از راه دور شده، برنامه‌هایی که بعد از همه‌گیری کووید−۱۹ به اجرا گذاشته شدند. دست‌کم یک مورد از خودکشی در میان دانش‌آموزان به همین عدم دسترسی به منابع آنلاین و اینترنت نسبت داده شده است.
چهار ماه ممنوعیت استخراج ارزهای رمزپایه به هنگام خاموشی‌های برق
۲۶ مه/ ۵ خرداد، رئیس جمهور حسن روحانی اعلام کرد استخراج ارزهای رمزپایه نظیر بیت‌کوین که مصرف برق آن بسیار بالا است تا تاریخ ۳۱ شهریور ممنوع است. اعلام این خبر به دنبال خاموشی‌های گسترده برق بود که مسئولان دلیل آن را استخراج ارزهای رمزپایه، خشکسالی، و تقاضای بالا در ماه‌های تابستان برشمردند.
قطع برق همچنین گریبانگیر اینترنت و ارتباطات شبکه‌ای شد که شرح بیشتر آن را در گزارش مانیتور شبکه‌های این ماه می‌توانید بخوانید.
بسته اینترنت رایگان قبل از انتخابات ریاست جمهوری
2۴ مه/ ۳ خرداد، وزیر ارتباطات محمد جواد آذری جهرمی اعلام کرد یک بسته‌ی ۷ گیگابایتی اینترنت موبایل قبل از انتخابات به همه داده خواهد شد. کاربران با استفاده از کد ملی خود می‌توانند این بسته را از طریق وبسایت اختصاصی (ictgifts.ir) دریافت کنند. جهرمی اضافه کرد، «نپرسید آیا فقط اینترنت داخلی، اینترنت یک شبکه بین‌المللی است.»
وزیر ارتباطات گفت بسته‌ی رایگان اینترنت به این خاطر ارائه می‌شود که، «ستاد ملی کرونا برای حفظ سلامت مردم در روزهای انتخابات، تبلیغات در فضای مجازی را تجویز کرده است و علاوه بر دستوراتی به ستادهای انتخاباتی به استفاده از این ظرفیت، از وزارت ارتباطات هم خواسته است که به مردم برای این روزها، بسته‌های رایگان اینترنت ارائه کند.»
لغو دستور قضایی برای فیلتر کردن اینستاگرام
۱۹ مه/ 2۹ اردیبهشت، نامه‌ای با امضای جواد جاویدنیا، معاون قضایی دادگستری استان تهران خطاب به شرکت‌های خدمات اینترنتی در توییتر به چاپ رسید که از این شرکت‌ها، از جمله همراه اول، شرکت مخابرات، ایرانسل، و رایتل، خواسته شده بود پلاتفورم‌های اینستاگرام، فروشگاه گوگل‌پلی، و سایت‌های کسب فیلترشکن (وی پی ان) را همه فیلتر کنند.
متعاقبا اطلاعیه‌ای از سوی قوه قضاییه صادر شد که اعلام کرد نامه‌ی جاویدنیا «در همان ساعات اولیه از سوی رئیس کل دادگستری بلااثر شده است.» در این اطلاعیه آمده است که نامه‌ی جاویدنیا «یک تخلف اداری و مداخله خارج از وظایف و اختیارات نامبرده» است. در اطلاعیه اضافه شده که جاویدنیا به دلیل این کار غیرقانونی مورد تعقیب قضایی قرار خواهد گرفت. جاویدنیا قبلا مقام معاون امور فضای مجازی در قوه قضاییه را به عهده داشت. او از منتقدان اینستاگرام و مخالف آزادی دسترسی به آن در ایران بوده است.
یک روز قبل از پخش نامه‌ی جاویدنیا، دبیر شورای عالی فضای مجازی ابوالحسن فیروزآبادی گفته بود تا جایی که او اطلاع دارد، «هیچ طرحی برای فیلتر کردن اینستاگرام وجود ندارد» و «نظر اکثریت بر عدم فیلتر اینستاگرام است.»
اینستاگرام از معدود رسانه‌های اجتماعی بین‌المللی است که در ایران فیلتر نشده است، اما شایعات در مورد فیلتر کردن آن هر از گاهی به گوش می‌رسد. با شروع روند انتخابات در خرداد، نگرانی بالا گرفته که شاید مسئولان دست به فیلتر کردن برخی از این پلاتفورم‌های آنلاین بزنند.
جنجالی که پیرامون نامه‌ی جواد جاویدنیا به راه افتاد بار دیگر به ما خاطرنشان می‌کند که سیاست‌های فیلترینگ در ایران چه اندازه غیر شفاف است و چگونه میان نهادهای دولتی در این مورد هماهنگی وجود ندارد. با توجه به اینکه ابراهیم رئیسی جلودار نامزدها در رقابت انتخاباتی است، لغو نامه‌ی جاویدنیا از سوی قوه قضاییه که زیر رهبری اوست می‌تواند به عنوان یک مانور سیاسی تلقی شود که از طریق آن ابراهیم رئیسی بخواهد حمایت مردمی را جلب کند و از نگرانی رأی‌دهندگان راجع به گسترش سانسور اینترنت به نفع خود بهره بردارد.
نیاز به اپلیکیشن «آی‌گپ» برای دسترسی به وبگاه دانشگاه
این ماه، تعدادی از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی در توییتر شکایت کردند که برای ورود به پورتال آنلاین دانشگاه، وادار شده‌اند نخست از طریق اپلیکیشن بومی «آی‌گپ» کد احراز هویت دریافت کنند. پیشتر دانشجویان می‌توانستند از دو راه وارد سایت دانشگاه شوند، یکی احراز کد آی‌گپ، و دوم اینکه پس از دو دقیقه گذشت زمان، کد «کپ‌چا» (CAPTCHA) را برای اثبات صحت هویت خود وارد کنند. اما به گفته‌ی این دانشجویان، انتخاب دوم اکنون برداشته شده است.
دانشجویان اضافه کردند که پیامک‌هایی (ظاهرا از سوی دانشگاه) دریافت کرده‌اند که به آن‌ها توصیه می‌کند برای دسترسی به جزئیات پرونده‌های خود باید «آی‌گپ» را دانلود و نصب کنند. با این وجود، مسئولان دانشگاه آزاد ارسال این پیامک‌ها را انکار کردند و گفتند این پیام‌ها از طرف خود اپلیکیشن آی‌گپ و به منظور تشویق دانشجویان به دانلود آن فرستاده شده است. روشن نیست «آی‌گپ» چگونه به اطلاعات شخصی دانشجویان و نحوه تماس با آن‌ها دسترسی پیدا کرده است.
هرچند پیام‌رسان‌های داخلی مداوما تلاش کرده‌اند کاربران خود را افزایش دهند، اما وجود آن‌ها خود بخشی از برنامه‌ی درازمدت محلی کردن و بومی ساختن اینترنت به وسیله جمهوری اسلامی است. به همین منظور برای تشویق کاربران در کشور، انواع اقدامات تشویقی و انگیره سازی برای استفاده از این اپلیکیشن‌ها صورت گرفته است. ماه گذشته، این امکان فراهم شد که مردم از طریق «آی‌گپ» بتوانند برای تزریق واکسن کووید-۱۹ وقت ملاقات بگیرند. با توجه به اینکه اپلیکیشن‌های بومی عموما فاقد تسهیلات ایمنی و حفظ حریم خصوصی هستند، و به همین دلیل در معرض بازرسی‌های دولتی قرار دارند، اصرار به کشاندن کاربران به استفاده از پیام‌رسان‌های بومی جای نگرانی بسیار دارد.
مقررات ساترا برای کارزارهای انتخاباتی
2۱ مه/ ۳۱ اردیبهشت، زهرا روشندل، مدیرکل سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (ساترا) در گفتگویی با مهرنیوز جزییات دستورالعمل‌های فعالیت انتخاباتی آنلاین را اعلام کرد.
به گفته‌ی زهرا روشندل، به رسانه‌های کاربرمحور یا پلاتفورم‌هایی که در آن‌ها کاربران به تولید محتوا دست می‌زنند، این مقررات ابلاغ شده است:
- اگر نامزدی تقاضای یک کانال انتخاباتی کرد، به او یک کانال رسمی با محتوای اختصاصی داده شود تا مخاطبان بدانند این کانال رسمی است. یک علامت تأیید نیز باید برای این کانال اختصاص یابد.
- محتوا و پیام‌های انتخاباتی باید با «نشان محتوای انتخاباتی» مشخص گردند تا «کاربر و مخاطب به راحتی متوجه شوند که کدام محتوا انتخاباتی است.»
- پلاتفورم‌ها موظف هستند برای جلوگیری از اخبار خلاف واقع «ربات‌های منتشرکننده محتوای جعلی» را شناسایی و مسدود کنند. کاربران نیز می‌توانند وجود این ربات‌ها را گزارش دهند.
- اگر نامزدی مدعی شد محتوای نسبت داده شده به او نادرست است، رسانه موظف است به آن محتوا «برچسب محتوای مشکوک» الصاق کند. اگر محتوایی تبلیغ شود، باید منبع سفارش محتوا نیز ذکر شود.
- رسانه‌ها ملزم به بی‌طرفی هستند. آن‌ها باید تابع قوانین انتخاباتی کشور باشند و هر محتوایی که مغایر با این قوانین باشد را حذف کنند.
- فروش یا اشتراک اطلاعات و داده‌های کاربران به بنگاه‌های تبلیغاتی و سایر گروه‌ها ممنوع است.
دستور ساترا برای حذف مصاحبه احمدی‌نژاد از شبکه آپارات
۱۱ مه/ 2۱ اردیبهشت، شبکه پخش ویدیویی آپارات در توییتی اعلام کرد به دستور سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (ساترا) ــ که زیر نظارت صدا و سیمای جمهوری اسلامی اداره می‌شود ــ مجبور به حذف مصاحبه‌ی علی علیزاده، تحلیلگر سیاسی با محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور اسبق ایران شده است. آپارات نوشته است: «متاسفانه همچنان سیاست‌های متضاد در فضای مجازی حاکم است و باز هم سرویس‌های بومی، مخاطب انتقادهای به حق کاربران قرار گرفتند و صدای پاسخگوی دیگری شنیده نمی‌شود.» دلیل حذف مصاحبه اعلام نشد.
حذف مصاحبه‌ی ویدیویی احمدی‌نژاد با اعتراضات گسترده‌ی مردم روبرو شد. در پاسخ به این اعتراض‌ها، وحید فرهمند قائم‌مقام ساترا در گفتگویی با سایت دیجیاتو گفت این «یک خطای موردی» از سوی «معاون پایش و نظارت ساترا» و «وجود یک خلاء در فرایند ابلاغ به آپارات» بوده است. فرهمند اضافه کرد مدیران ارشد ساترا به این نتیجه رسیده‌اند که مصاحبه احمدی‌نژاد نباید حذف می‌شد زیرا شبکه آپارات و سایر رسانه‌ها محتوای مشابه را در دسترس عموم قرار می‌دهند. به گفته‌ی فرهمند، «در حال حاضر عدم ممنوعیت انتشار مجدد این محتوا به آپارات ابلاغ شده است.» و ساترا قصد دارد «نقاط ضعف خود را اصلاح کند.»
پیام‌رسان بومی روبیکا میزبان کارزارهای انتخاباتی
2۶ مه/ ۵ خرداد، اپلیکیشن بومی روبیکا اعلام کرد آماده‌ی میزبانی از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری است تا آن‌ها بتوانند در بستر این شبکه اجتماعی برای خود کانال اختصاصی برپا کنند و کارزارهای خود را از این مسیر جلو ببرند. ماه گذشته نیز پس از آنکه «کلاب‌هاوس» فیلتر شد، روبیکا اعلام کرده بود «اتاق‌های گفتگوی صوتی» را به اپلیکیشن خود اضافه کرده است.
اپلیکیشن‌های بومی در مقایسه با همتاهای بین‌المللی خود فاقد تسهیلات ایمنی هستند. این کمبودها به ویژه در شرایطی که قوانین روشن و کافی برای محافظت از امنیت داده‌های کاربران در کشور وجود ندارد باعث نگرانی جدی است. به هنگام استفاده از اپلیکیشن‌های داخلی، کاربران باید به شدت محتاط باشند و خطرات مربوط به امنیت و حفظ حریم خصوصی را در نظر بگیرند. آن‌ها باید متوجه باشند که اپلیکیشن‌های ناامن که در داخل کشور میزبانی می‌شوند زیر فشار دولت ممکن است مجبور شوند اطلاعات خود را در معرض بازرسی ماموران دولتی قرار دهند.
رشد آهسته‌ی اینترنت ثابت
طبق آماری که از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در اوایل ماه مه برای ربع آخر سال ۱۳۹۹ منتشر شد، ضریب نفوذ اینترنت ثابت در کشور با حدود ۱۰ میلیون مشترک به ۱۲.۶۱% رسید که نسبت به سه ماهه‌ی قبل از آن رشدی معادل یک درصد را نشان می‌دهد. در همین دوره، رشد اینترنت موبایل ۱۰۰.۱۹% بود. این ارقام نشان می‌دهند که اکثر ایرانیان از شبکه‌های موبایل برای دسترسی به اینترنت استفاده می‌کنند و ارتباطات زمینی بسیار کمتر است.
افتتاح نخستین مرکز ایرانی تبادل داده‌های بین‌المللی
2۹ مه/ ۸ خرداد، وزیر اطلاعات آذری جهرمی در یک توییت اعلام کرد نخستین مرکز ایرانی تبادل داده‌های بین‌المللی ــ یا مرکز تبادل ترافیک اینترنتی (IXP) ــ در منطقه ویژه اقتصادی «پیام» آماده ورود به مدار فعالیت شد. جهرمی نوشت، «این مرکز مهم‌ترین زیرساخت “رفع انحصار” واردات اینترنت در کشور و اولین گام برای رفع انحصار است.» طبق تحقیق فیلتربان از سیستم‌های مستقل (ASes)، هنوز در ایران شرکت زیرساخت ارتباطات در حال کنترل دروازه‌های بین‌المللی تبادل داده در کشور است.
نشت اطلاعات شخصی مشتریان بانک ملت
طبق گزارش‌های متعدد در ۱۴ مه/ ۲۴ اردیبهشت، سیستم کامپیوتری بانک ملت هک شد و اطلاعات شخصی ۳۰ میلیون مشتری به فضای مجازی درز کرد. این اطلاعات شامل نام، کد شناسه ملی، شماره تلفن و آدرس سکونت مشتریان بود. این اخبار توسط بهنام والی‌زاده، معاون امور دولت الکترونیک در سازمان فناوری اطلاعات ایران تأیید شد. او گفت درز کردن این اطلاعات به خارج، «به دلیل تجمیع اطلاعات هویتی افراد در سامانه‌های دستگاهی بوده که نشت اطلاعات را به همراه دارد؛ اما در صورت استفاده دستگاه‌ها از سامانه سماوا، اطلاعات هویتی افراد در یک سازمان تجمیع نخواهد شد و این‌گونه اتفاقات کاهش می‌یابد.»
2۶ اردیبهشت بانک ملت در اطلاعیه‌ای گفت، «ابعاد این ادعا توسط تیم های تخصصی و فنی بانک در حال بررسی است و به محض کسب اطلاعات بیشتر، اطلاع رسانی کامل صورت خواهد گرفت.» به رغم ابعاد این بحران و حجم و حساسیت اطلاعات نشت کرده، بانک ملت هیچ توضیحی نداد که چه گام‌های مشخصی برای حفاظت از اطلاعات شخصی مشتریان خود برداشته و چگونه آن‌ها را از جزئیات واقعه مطلع کرده است.
دستگیری یک تن در ترمینال بارگیری بندرعباس به جرم تشویش اذهان عمومی
۶ مه/ ۱۶ اردیبهشت، گزارش شد که در پایانه‌ی بارگیری بندرعباس در استان هرمزگان، در رابطه با پخش یک ویدیو، یک نفر دستگیر شده است. این کلیپ ویدیویی که در همان ترمینال بارگیری فیلمبرداری شده، طبق گفته‌ی یک مقام انتظامی، « کلیپی از کمبود اقلام بهداشتی» بوده که توسط یکی از «رانندگان حمل ونقل جاده‌ای» ضبط و منتشر شده است.
مقامات انتظامی جمهوری اسلامی، از جمله پلیس سایبری «فتا»، در ارتباط با نحوه‌ی مدیریت و مقابله با پاندمی کووید-۱۹در کشور و انتقادات مطرح شده در فضای مجازی، دست به بازداشت تعداد زیادی از شهروندان زده‌اند. سلسله گزارش‌های ما با عنوان «دیده‌بان فتا» جزییات بیشتری از این دستگیری‌ها را نقل می‌کند.