در ماه مارس ایران به کام بحران دیگری فرو رفت، شیوع کووید-۱۹، که نخست از شهر قم شروع شد و سپس به روستاها، شهرک‌ها، و شهرهای بزرگ در سراسر کشور سرایت کرد. این وضعیت اضطراری که سلامت عمومی جامعه را مختل کرد و طبق گفته‌ی مقامات دولتی ۵۳۱۸۳ تن مبتلا و ۳۲۹۴ نفر تلفات داشت (تا ۱۵ فروردین ۹۹)، باعث آشفتگی وسیع و همه‌جانبه‌ای در کارکردهای اجتماعی شد.
بحران کووید-۱۹ دسترسی شهروندان به فضای مجازی را هم با مشکلاتی روبرو ساخت، هرچند این مشکلات به طور عمده ناشی از فشار زیاد بر زیرساخت شبکه‌ها به خاطر تقاضای زیاد از خدمات اینترنتی «آی اس پی»ها بود.
اختلال در شبکه‌ها در ماه مارس عمدتاً به دو دلیل رخ داد:
۱- جریان پخش محتوای آنلاین به طرز چشمگیری افزایش یافت
در ماه مارس / اسفند ، مشکل اصلی کاربران سرعت پایین ارتباط اینترنتی بود. پس از اینکه دولت توصیه کرد شهروندان در خانه بمانند تا کووید-۱۹ مهار شود، استفاده از اینترنت، بویژه جریان پخش مدام (streaming) به طور چشمگیری زیاد شد. به گفته «اعتمادآنلاین»، در هفته‌ی اول شروع گسترش کووید-۱۹ در ایران، میزان استفاده از اینترنت ۴۰% افزایش یافت.
وزارت ارتباطات و فنآوری اطلاعات برای تشویق مردم به ماندن در خانه، به مشترکان اینترنت دریافت رایگان ۱۰۰ گیگابایت محتوا را وعده داد و همین باعث شد که شبکه‌ی ملی زیر فشار ترافیکِ سنگینِ اطلاعات قرار گیرد.
منابع متعدد نزدیک به شرکت‌های خدمات اینترنتی درگفت‌وگو با فیلتربان تأیید کردند که این شرکت‌ها به‌ناچار و به‌عمد سرعت اینترنت را پایین آوردند تا از پس ترافیک سنگین برآیند. بسته‌ی مجانیِ ۱۰۰ گیگابایتی این ترافیک را بالاتر نگه‌داشت چون مشریان همه قبل از آنکه مهلت سپری شود باید از آن استفاده می‌کردند.
۲- قطع از قبل برنامه‌ریزی شده‌ی اینترنت به منظور تعمیرات
فیلتربان از منبعی که به دلایل امنیتی نامش محفوظ است، اسنادی دریافت کرده که نشان می‌دهد مواردی از قطع سرویس با برنامه قبلی به منظور تعمیر صورت گرفته است. طبق این اسناد، شرکت ارتباطات زیرساخت (TIC) پیشاپیش به اطلاع شرکت‌های آی‌اس‌پی رسانده بود که به منظور تعمیرات، در تاریخ‌های زیر دسترسی به اینترنت جهانی قطع خواهد شد:
- ۱۴ اسفند ۹۸ از ساعت ۰۲:۰۰ تا ۰۸:۰۰ وقت استاندارد ایران
- ۱۵ اسفند ۹۸ از ساعت ۰۱:۳۰ تا ۰۷:۳۰ وقت استاندارد ایران
- ۲۰ اسفند ۹۸ از ساعت ۰۲:۳۰ تا ۰۷:۳۰ وقت استاندارد ایران
- ۲۴ اسفند ۹۸ از ساعت ۰۰:۳۰ تا ۰۶:۳۵ وقت استاندارد ایران
- ۲۵ اسفند ۹۸ از ساعت ۰۰:۳۰ تا ۰۷:۱۰ وقت استاندارد ایران
هیچکدام از این قطع سرویس‌های از پیش برنامه‌ریزی شده، از سوی مقام‌های رسمی و شرکت‌های خدمات اینترنتی به اطلاع عموم نرسیده بود و همین باعث سردرگمی کاربران در ساعت‌های ذکرشده بود. برای پرهیز از این مشکل، شرکت ارتباطات زیرساخت و آی‌اس‌پی‌ها باید در آینده به شیوه‌ی علنی و شفاف این اطلاعات مبتی بر قطع از پیش مقرر شده‌ی اینترنت را همراه با دلایل آن به اطلاع مردم برسانند.
تحلیل روز به روز و سندهای اصلی مربوط به موارد قطع یا اختلال در شبکه در ماه مارس به شرح زیر است:
۱۲ اسفند ۹۸ ـ تعطیلی از قبل برنامه‌ریزی شده‌ی اینترنت
شهر قم از مهمترین مراکزی بود که در ۱۲ اسفند ۹۸ دچار قطع اینترنت شد. قبلاً به هنگام قطع اینترنت کاربران خارج به وبسایت‌های میزبانی شده در داخل ایران دسترسی نداشتند. این بار به طور کوتاه‌مدت، وبسایت‌های خبریِ داخلی از خارج قابل دسترس بودند اما تعداد دیگری از سایت‌ها مثل سرویس رصد ارتباطات «رادار» از شبکه ابرآروان از دسترس خارج بود.
۴ مارس / ۱۴ اسفند ۹۸، سجاد بنابی از اعضای هیأت مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت (TIC) در برابر پرسشی از طرف وبسایت فنآوری «دیجیاتو» در ارتباط با اختلال در شبکه چنین پاسخ داد:
«تقریبا برای ۴۰ درصد کاربران، از ساعت ۴.۱۵ تا ۴.۵۵ اینترنت بین‌الملل در سراسر ایران قطع شد. از دیروز به همه اپراتورهای ارائه دهنده اینترنت اطلاع داده شده بود که از ساعت ۲ تا ۸ صبح یک آپگرید در شبکه داریم کهممکن است اختلال ایجاد کند.»
اطلاعات «آیودا» (Internet Outage Detection and Analysis – IODA) نشان داد که سه استان مرکزی، سمنان، و قم بیشترین میزان قطع اینترنت را داشتند.
در همان شب ویکی‌پدیای فارسی به مدت دو ساعت فیلتر شد و بعد دوباره در دسترس قرار گرفت. به باور ما این تأثیر جانبی بهسازی و تعمیر شبکه بود.
۳ مارس / ۱۳ اسفند ۹۸ ـ قطع ارتباط‌های گسترده از سوی چندین شرکت خدمات اینترنتی
بر اساس نقشه اطلاعات اوراکل (OIM)، ۳ مارس / ۱۳ اسفند ۹۸ بدترین روز ماه از نظر قطع ارتباط با اینترنت بود. در این روز یازده شرکت خدمات اینترنتی برای مدت کوتاهی از ارتباط با اینترنت محروم ماندند.
۴ مارس / ۱۴ اسفند ۹۸ ـ اختلال کوتاه
همسو با دستورات شرکت ارتباطات زیرساخت، شاهد اختلال کوتاهی از ساعت ۲۲:۰۰ تا ۲۳:۰۰ به وقت استاندارد بین المللی بودیم.
۱۰ مارس / ۲۰ اسفند ۹۸ ـ اختلال‌های بیشتر
در ۱۰ مارس / ۲۰ اسفند ۹۸ پارس‌آنلاین از آی‌اس‌پی‌هایی بود که بیشتر میزان قطع شبکه را داشت. با آنکه این قطع ارتباط قبلاً از سوی شرکت ارتباطات زیرساخت پیش‌بینی شده بود، هیچکدام از شرکت‌های خدمات اینترنتی مشتریان خود را از این قطع برنامه‌ریزی شده آگاه نکرده بودند.
۱۱ تا ۲۴ مارس / ۲۱ اسفند ۹۸ تا ۵ فروردین ۹۹ ــ اختلال‌های کوتاه‌مدت
از ساعت ۱۷:۲۰ تا ۲۰:۰۱ وقت بین‌المللی (۲۱:۵۰ تا ۰۰:۳۱وقت استاندارد ایران) سرویس رادار اروند دچار اختلال شد. بر اساس داده‌های «رادار»، دو شرکت آسیاتِک و رسپینا به ویژه به شدت دچار وقفه در ارتباط شدند.
در فاصله ۱۱ تا ۲۴ مارس /۲۱ اسفند ۹۸ تا ۵ فروردین ۹۹ ما شاهد اختلال‌های کوتاه‌مدت بودیم. در همین روزها سرعت اینترنت، به ویژه در ترافیک بین‌المللی، به طرز محسوسی پایین آمد.
۲۶ مارس / ۷ فروردین ۹۹ ـ مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (IPM)
شبکه مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (IPM) به طور کامل از ساعت ۱۰:۰۰ روز ۲۵ مارس / ۶ فروردین ۹۹ تا حدود ۱۳:۰۰ روز ۲۶ مارس / ۷ فروردین ۹۹ دچار قطع اینترنت بود. اهمیت این رویداد در این است که این مرکز مسؤلیت دامنه (domain) های اصلی داخل ایران مثل دات‌آی‌آر (.ir) را به عهده دارد.
اهمیت این اختلال در این است که هیچ ارتباطی به بالا بودن تقاضا و ترافیک آنلاین نداشت زیرا این مرکز یک شرکت ارائه‌دهنده‌ی خدمات اینترنتی نیست. تنها سرویسی که این مرکز مسؤلیت آن را به عهده دارد، مدیریت دامنه‌های اصلی در ایران است.