تردیدی نیست که ماه ژانویه برای ایران ایامی پرتلاطم بود. قتل برنامه‌ریزی شده‌ی سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، توسط ایالات متحده و واکنش نظامی ایران با پرتاب موشک به خاک عراق، به نحوی چشمگیر باعث بالارفتن تنش‌های منطقه شد.
سپس شلیک موشک به هواپیمای مسافری اوکراینی و سرنگون‌کردن آن در پرواز 752 شرکت بین‌المللی هواپیمایی اوکراین که منجر به قربانی‌شدن 176 مسافر این هواپیما شد، شعله‌ی یک بحران سیاسی دیگر را در ایران برافروخت. میان مردم معترض که به خیابان آمده‌بودند و نیروهای مسلح برخوردهای خشونت‌آمیز بروز کرد، درست به فاصله‌ی کوتاهی پس از آنکه صدهاهزار تن در مراسم سوگواری عمومی برای قاسم سلیمانی در خیابانها حاضر شده‌بودند و در میان ازدحام جمعیت، 56 نفر زیر دست‌وپا جان‌شان را از دست دادند و 200 نفر نیز مجروح شدند.
همانطور که انتظار می‌رفت این درگیری‌ها به فضای مجازی هم سرایت کرد و گزارش‌های متعددی از قطع مجددِ شبکه‌های اینترنت منتشر شد. گزارشِ ژانویه‌ی ما فهرستی از این تحولات جدید را به دست می‌دهد همراه با ادامه‌ی بررسیِ اثرات تحریم‌های اقتصادی بر خدماتِ اینترنتی، بیانیه‌های اخیر شورای عالیِ فضای مجازی درباره‌ی تحقق شبکه اطلاعات ملی، و گزارش‌های مربوط به حمله‌های تازه‌ی سایبری به وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات (ICT).
در گزارشی دیگر، فیلترواچ یک تحلیل فنی از قطع ارتباطات شبکه‌ای در این دورانِ تازه‌ی بی‌ثباتی در ایران به چاپ رساند. ما نیز در ادامه‌ی سلسله گزارش‌های «مانیتور شبکه‌ها» به همین مسایل پرداخته‌ایم، گزارش‌هایی که به طور ماهانه به وضعیت سلامت شبکه‌ها و موارد اختلال یا قطع‌شدن آنها می‌پردازد.
بحث پیرامون طرح «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» در کمیسیون فرهنگی مجلس
روز 5 ژانویه، سیده فاطمه ذوالقدر سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و یکی از اعضای فراکسیون اصلاح‌طلب اعلام کرد که این کمیسیون مشغول بررسی پیش‌نویس نهاییِ طرح «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» است. طبق گفته‌ی خانم ذوالقدر، هدف این پیش‌نویس عبارت است از «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» و «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی». فاطمه ذوالقدر در سال 2016 بر اساس «فهرست امید» ارائه شده از سوی اصلاح‌طلبان به عضویت مجلس انتخاب شد.
متن اولیه‌ی این طرح که در نوامبر 2018 ارائه شد حاوی چند توصیه‌ی مهم است راجع به مقرراتِ ناظر بر اپلیکیشن‌های پیام‌رسان توسط «شبکه ملی اطلاعات» (NIN) که وظایف تولیدکنندگان این اپلیکیشن‌ها را در قبال کاربران برمی‌شمارد. مهمترین توصیه، حذف مسؤلیت وزارت ارتباطات برای «مرزبانی دیجیتال کشور» و توصیه به جلوگیری از «تبادل غیرقانونی اطلاعات» است.
برای آگاهی بیشتر از این طرح رجوع کنید به تحقیق جامع ما در اینجا. ارزیابی صاحب‌نظران مجلس شورای اسلامی ایران از این طرح، همراه با پیشنهادات اصلاحیِ آنها نیز در اینجا قابل دسترسی است.
طرح وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات برای شبکه ملی اطلاعات توسط شورای عالی فضای مجازی تصویب نشده‌است
به دنبال بحث‌های متعددی که ماه دسامبر گذشته میان وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی درگرفت که موضوع آن توسعه شبکه ملی اطلاعات بود، ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورا از وزارت ارتباطات تقاضا کرد که ظرف سه هفته «طرح جامع توسعه شبکه ملی اطلاعات» را به این شورا ارائه دهد.
روز 20 ژانویه اعلام شد که طرح وزارت ارتباطات مورد تصویب شورای عالی فضای مجازی، در نشست 11 ژانویه، قرار نگرفته‌است. در عوض، تصمیم بر این شد که یک هیأت اجرایی به نام «مرکز ملی فضای مجازی» (NCC) تشکیل شود که برای «اجرای صحیح شبکه ملی اطلاعات» وظایف و مسؤلیت‌های لازم را به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مربوط محول کند. این هیأت پس از وارسیِ عملکرد وزارت ارتباطات، گزارشی را همراه با توصیه‌های خود به شورای عالی فضای مجازی تسلیم خواهد کرد.
بازهم سردگمی درباره نقش شورای اجرایی فناوری اطلاعات
روز 21 ژانویه شورای اجرایی فناوری اطلاعات (ECIT) جلسه‌ای به ریاست حسن روحانی تشکیل داد. این نشست پس از 14 سال برای نخستین بار با حضور رئیس جمهور در صدر آن تشکیل می‌شد. این شورا تا سال 2015 با نام «شورای عالی فناوری اطلاعات» شناخته می‌شد که سپس طبق حکمی از سوی رهبر نظام تغییر نام داد. در این حکم گفته شده که سایر شوراهای موازی با شورای عالی فضای مجازی (SCC) فعالیت‌شان را تعطیل کنند. با اینهمه، بنا به درخواست وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار بر این شد که شورای عالی فناوری کماکان به فعالیت خود زیر نام شورای اجرایی فناوری اطلاعات (ECIT) ادامه دهد.
درتاریخ 17 نوامبر 2019، اساسنامه شورای اجرایی فناوری اطلاعات به تصویب هیأتی از نمایندگان وزارتخانه‌ها رسید. در این اساسنامه، هدف‌های این شورا منحصر شده‌است به استقرار و توسعه خدمات دولت الکترونیک، هدفهایی که محور فعالیت شبکه ملی اطلاعات (NIN) را تشکیل می‌دهد.
با این حال، علیرغم تصویب اساسنامه جدید شورای اجرایی فناوری اطلاعات، برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی نظیر محمدحسن انتظاری ابراز نگرانی کرده‌اند از اینکه ممکن است کارکردها و تصمیمات دو شورا تداخل پیدا کنند. شورای اجرایی فناوری اطلاعات که رئیس جمهور بر آن نظارت دارد، هیچ نماینده‌ای از سوی رهبرنظام را در عضویت خود ندارد بلکه عمدتاً منتخبان رئیس جمهور نظیر وزیران کابینه در آن عضویت دارند. از همین رو کسانی چون محمدحسن انتظاری از این هراس دارند که عملکرد شورای اجرایی ناخواسته چنان گسترش یابد که تصمیم‌گیری‌های اصلی را هم شامل شود و اقتدار تصمیمات شورای عالی فضای مجازی و شخص رهبر را کم‌اثر سازد.
باید منتظر شد و دید این انتقادها تا چه اندازه باعث تغییرات اساسی در ترکیب و هدف‌های شورای اجرایی فناوری اطلاعات خواهد شد تا خطر تداخل با تصمیمات شورای عالی فضای مجازی از میان برود.
جدال رئیس جمهور با قوه قضاییه بر سر کنترل فضای مجازی
روز 18 ژانویه بخشنامه‌ای با امضای سید ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضاییه، به مراجع قضایی کشور ابلاغ شد که تذکر می‌داد مسؤلیت صدور مجوز و تنظیم مقررات مربوط به صوت و تصویر در فضای مجازی منحصراً به عهده سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی (IRIB) است که به فرمان شورای نگهبان به تاریخ اول اکتبر سال 2000 و طبق اصول 44 و 175 قانون اساسی و نیز رهنمود مقام معظم رهبری خطاب به رئیس جمهور در تاریخ 13 سپتامبر 2015، دارای اعتبار است. صدا و سیما تنها سازمانی است که پخش داخلی برنامه‌های رادیو تلویزیونی را در انحصار خود دارد. بخشنامه رئیسی به آن معنی است که سرویس‌هایی چون (IPTV) و (VoD) که از صدا و سیما جواز دریافت نکرده‌اند باید غیرقانونی به شمار آیند.
محمود واعظی رئیس دفتر ریاست جمهوری دولت دوازدهم در پاسخ ابراهیم رئیسی اظهار داشت، «ضمن احترام، این‌گونه امور مرتبط به شورای عالی فضای مجازی است.»
صدور مجوز به سرویس‌های رادیوتلویزیونی اینترنتی «آی‌پی‌تی‌وی» (IPTV) و «وی‌اُدی» (VoD) دیرزمانی است که موضوع جدل میان مقامات صدا و سیما و قوه‌ی مجریه بوده‌است. ما در گذشته راجع به پسزمینه‌ی حقوقی این جدال و اهمیت سیاسی آن گزارش منتشر کرده‌ایم. تداوم این سردرگمی میان ارگان‌های دولتی نشان می‌دهد که حل کامل مشکلاتی از این دست هنوز به زمان نیاز دارد.
شورای عالی فضای مجازی به «بندویت رایگان» برای شبکه ملی اطلاعات توجه نشان می‌دهد
رضا تقی‌پور وزیر پیشین وزارت ارتباطات و عضو شورای عالی فضای مجازی در یک مصاحبه به تاریخ 10 ژانویه اشاره‌ای داشت به بحث‌های مکرر درون این شورا درباره‌ی احتمال ارائه پهنای باند رایگان برای کاربرانی که از شبکه ملی اطلاعات استفاده می‌کنند. او گفت این پیشنهاد باید مورد بررسی بیشتر در شورای عالی فضای مجازی قرار گیرد.
قیمت‌گذاری متفاوت برای پهنای باند داخلی و خارجی، سیاستی است که از ماه مه 2017 توسط شرکتهای خدمات اینترنتی به اجرا گذاشته‌شده است؛ سیاستی که عملاً اصل بی‌طرفی در فضای مجازی را زیرپا می‌گذارد.
ایجاد انگیزه‌های مالی از این قبیل با این هدف دنبال می‌شود که کاربران را تشویق به استفاده از سرویس‌های داخلی کند (که اغلب ناامن هستند) و باعث شود آنها از سرویس‌های امنِ «وی پی ان» (VPN) و ابزارهای فیلتر شکن پرهیز کنند. اما کاربرانی که به این مسیر کشیده شوند خود را در معرض ردیابی و رصد دولتی قرار داده و اطلاعات آنها به طور بالقوه می‌تواند به چنگ گروههای غیرمجاز بیفتد.
شرکت مخابرات ایران شرکتهای تولید تجهیزات شبکه و آی‌تی را دعوت به همکاری می‌کند
روز یکم ژانویه مهرنیوز گزارش داد که شرکت مخابرات ایران (TIC) ــ از مهمترین ارائه‌دهندگان خدمات دولتی مخابراتی ــ در نامه‌ای به سازمان نظام صنفی رایانه‌ای خواستار معرفی شرکتهای فعال در زمینه طراحی و تولید تجهیزات شبکه‌ای شد.
طبق این گزارش، شرکت مخابرات در نامه‌اش اعلام می‌دارد که برای «توسعه روبنا و زیربناهای فنی ساختارهای ارتباطی خود، نیازمند به تجهیزات شبکه و فناوری اطلاعات است.» این اقدام در راستای سفارش‌های رهبرمعظم برای خودکفایی و «اقتصاد مقاومتی» است که در واکنش به تحریمات شدید اقتصادی علیه ایران اعلام شده‌است. تا این تاریخ هنوز نشانه‌ای در دست نیست که تحریم‌های اقتصادی تأثیر منفی بر زیرساخت اینترنت در ایران گذاشته باشند.
پروژه گسترس فایبرنوری (فایبراپتیک) در استان مرکزی آغاز می‌شود
در تاریخ یکم ژانویه، شرکت خدمات مخابراتیِ «ایرانسِل» اعلام کرد که در شهر اراک در استان مرکزی و با همکاری مقامات این شهر، پروژه توسعه‌ی زیرساختِ فایبراپتیک تازه‌ای افتتاح شد. پیش‌بینی می‌شد که پروژه‌های توسعه فایبراپتیک در اثر تحریم‌های اقتصادی راکد بمانند اما از سال گذشته تاکنون شروع چندین پروژه از این دست اعلام شده‌است.
گزارش «رفع شدن» مشکلات مخابراتی در استان سیستان و بلوچستان
به دنبال سیل شدید و خرابی‌های گسترده در استان سیستان و بلوچستان واقع در جنوب شرقی کشور طی ماههای دسامبر و ژانویه، ارتباطات راه دور و مخابرات دچار اختلال جدی یا قطع کامل شد. بنا به گفته مهرداد ترابیان، مدیرکل «دفتر هماهنگی امور استان‌ها» در وزارت ارتباطات، در شهرستان‌های قصرقند، نیکشهر، فنوج، و پیشین به دلیل قطع برق و تخریب فایبراپتیک، ارتباطات قطع شد. ترابیان در 13 ژانویه اعلام کرد که خدمات مخابراتی استان «به حالت عادی برگشته‌است.»
توقف فروش سیم‌کارت‌های رایتل به دلیل تخلف از مقررات
در 11 ژانویه، پیمان قره‌داغی مدیرکل دفتر حفاظت از حقوق مصرف‌کننده رگولاتوری اعلام کرد فروش سیم‌کارت‌های رایتل به مدت سه روز متوقف شده زیرا اپراتورهای رایتل از مقررات تازه‌ی احراز هویت و شناسایی مشترکان تلفن پیروی نکرده‌اند. به گفته‌ی او تأیید هویت مشترکان با روش فرستادن «رمز یکبار مصرف» به شماره موبایل هر مشترک،که شماره‌ای منحصر به فرد و قابل شناسایی است، باید صورت گیرد.
همانطور که قبلاً نوشته‌ایم، این اقدام باعث می‌شود که دارندگان تلفن موبایل نتوانند ناشناس بمانند. ناشناس‌ماندن به ویژه برای کنشگران حقوق بشر، اعضای جامعه مدنی، و گزارشگران داخلی و البته شهروندان عادی بسیار حائز اهمیت است. با توجه به فقدان حفاظت حقوقی از حریم خصوصی در ایران، چنین سیاستی باعث به خطر افتادن اطلاعات کاربران شده و داده‌های آنان را در معرض نظارت دولتی قرار خواهد داد. کمبودهای قانونی و ضعف سیاستگزاری پیرامون امر حفاظت حقوقی از حریم خصوصی موضوعی است که باید به شکل مبرم مورد توجه قرار گیرد.
به دلیل تحریم‌ها، پخش ویدئویی «آپارات» و فارس‌نیوز دیگر نمی‌توانند از «دات‌کام» بهره بگیرند
در توئیتی به تاریخ 14 ژانویه، محمدجواد شکوری ــ بنیانگذار و مدیرعامل سرویس پخشِ ویدئوییِ پرطرفدار «آپارات» ــ اعلام کرد «به دلیل تحریم‌های بین‌المللی» آپارت از دسترس خارج شده‌است. او نوشت، «بدون اخطار قبلی، دامنه (domain) آپارات در اینترنت را غیرقابل دسترسی کرده‌اند. ما اکنون در حال انتقال به یک شرکت دیگر برای ثبت نام مجدد دامنه خود هستیم و امیدواریم این انتقال بیشتر از یک روز به طول نینجامد.»
همان‌روز، شکوری در مصاحبه‌ای توضیح داد که شرکت او تصمیم گرفته به یک سرویس اروپایی برای ثبت و اخذ «دات‌کام» روی بیاورد، زیرا سرویس‌های داخلی فقط از «آی‌آر» (ir) برای نام دامنه خود می‌توانند استفاده کنند. به دنبال اختلال در سرویس آپارات، در 24 ژانویه، سجاد بُنابی، یکی از اعضای هیأت مدیره شرکت ارتباطاتِ زیرساخت (TIC) در توئیتی نوشت که آژانس خبری فارس‌نیوز به دلیل «تحریم‌های مالی» از دسترس اینترنت خارج شده‌است. او اضافه کرد، «خدمات دات‌کام از طریف رجیسترارهای غیرآمریکایی و نیز دات‌آی‌آر از طریق ایران قابل ادامه است.» بنابی نوشت همکاران او در حال راهنمایی شرکت‌ها هستند و مژده داد که زیرساخت‌های موجود شبکه ملی اطلاعات جای نگرانی باقی نمی‌گذارد.
هم‌اکنون آپارات و فارس‌نیوز روی دامنه‌های دات‌آی‌آر (.ir) در دسترس هستند.
اینستاگرام پیام‌های مربوط به قتل قاسم سلیمانی را حذف می‌کند
در تاریخ 10 ژانویه یکی از سخنگویان فیسبوک در بیانیه‌ای که در صفحه اقتصادی شبکه خبری سی‌ان‌ان (CNN Business) چاپ شد گفت به پیروی از تحریم‌های ایالات متحده، فیسبوک و اینستاگرام در حال حذف پیام‌هایی هستند که در آنها نسبت به قاسم سلیمانی ابراز همدردی و حمایت شده‌است.
این نخستین بار نیست که اینستاگرام پیام‌های مرتبط با مقامات ارشد دولت ایران را حذف می‌کند. در ماه آوریل 2019، پس از آنکه دولت آمریکا سپاه پاسداران جمهوری اسلامی را یک «سازمان تروریستی» اعلام کرد، اینستاگرام همه‌ی صفحات متعلق به مقامات سپاه را حذف کرد.
اختلال در اینترنت به هنگام اعتراضات ژانویه
پس از آنکه دولت ایران اقرار کرد حمله به هواپیمای مسافری پرواز 752 اوکراین و قتل همه‌ی مسافران آن، توسط پدافند هوایی سپاه صورت گرفته، ایرانیان به نشانه اعتراض به خیابان آمدند و باوجود حضور بارز نیروهای امنیتی، مراسم شب‌زنده‌داری جمعی برگزار کردند. در همین زمان، ما شاهد اختلال‌های متعدد در سرویس اینترنت بودیم که طی تظاهرات شدت بیشتری یافت. با آنکه اختلال‌های ماه ژانویه به وسعت خاموشی کامل اینترنت در نوامبر 2019 در زمان تظاهرات علیه افزایش قیمت نفت نبود، ما یک بار دیگر دیدیم که هرزمان فضای سیاسی دچار ناآرامی گردد، دولت به محدود کردن شدید دسترسی به اینترنت متوسل می‌شود.
در نسخه ژانویه‌ی «مانیتور شبکه»، ما دست به تحلیل فنی و تکنیکی این اختلال‌ها زده‌ایم و چگونگی تأثیر آنها بر ارتباطات در ایران را بررسیده‌ایم. مانیتور شبکه از سوی فیلترواچ در آینده همچنان از وضعیت اینترنت در ایران به طور ماهانه گزارش خواهد داشت که می‌تواند مورد توجه کسانی باشد که در مورد جزییات فنی و تکنیکی اختلال‌ها و قطع اینترنت در ایران کنجکاو هستند.
وبسایت وزارت ارتباطات هدف حمله سایبری
رسانه‌های داخل ایران 12 ژانویه گزارش دادند که پایگاه اصلی اینترنتی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به همراه سایر وبسایت‌های محلیِ آن وزارتخانه آماج حمله‌ی سایبری قرار گرفته و هک شده‌است. بعداً گزارش رسید که این وبسایت روز بعد به وضع عادی برگشته و کار خود را از سرگرفته‌است. جزییات این حمله‌ی سایبری از سوی وزارت منتشر نشده‌است.