انتشار گزارش سیاستگذاری این ماه مصادف است با دومین سالگرد اعتراضات آبان ۹۸ که سبب آن افزایش ناگهانی بهای بنزین بود. در آن رویداد، اینترنت دست‌کم یک هفته در کشور مسدود شد و معترضان به شدت سرکوب شدند؛ صدها تن به دست نیروهای انتظامی به قتل رسیدند و هزاران نفر دستگیر یا با خشونت ناپدید شدند. در حالیکه حاکمیت از پاسخگویی و قبول مسئولیت طفره رفت، آبان ۹۸ را باید به عنوان یکی از تاریک‌ترین و خونین‌ترین فصل‌های تاریخ اخیر جمهوری اسلامی به شمار آورد.
با گذشت دو سال از آبان ۹۸، آزادی‌های بنیادین شهروندان در فضای آنلاین و آفلاین همچنان کم و کمتر می‌شود و با انتخاب ابراهیم رئیسی به ریاست جمهوری نشانه‌ای از کاهش سرعت این روند دیده نمی‌شود؛ خاموشی‌های محلی اینترنتی به قصد سرکوب اعتراض‌کنندگان همچنان رو به افزایش هستند و دستگیری کاربران با اتهام‌های واهی به دست پلیس سایبری (فتا) ادامه دارند.
در ماه اکتبر شکایت‌های بسیاری از سرعت پایین اینترنت و اختلال در خدمات وی پی ان به گوش رسید که به نگرانی از بسته‌تر شدن فضای مجازی دامن زد. اما سرخط‌های مهم خبری در این ماه به یک حملهی دیگر سایبری به زیرساخت‌های مهم کشور اختصاص داشت که این‌بار سیستم پرداخت دیجیتال جایگاه‌های سوخت را هدف قرار داد و سوخت‌گیری خودروها را به شکل گسترده‌ای مختل کرد.
در این ماه شورای عالی فضای مجازی دومین نشست خود را از زمان روی کار آمدن کابینه‌ی رئیسی برگزار کرد؛ «طرح خدمات فضای مجازی» که طرحی خطرناک برای آزادی‌های آنلاین است در مجلس پیشرفت بیشتری داشت؛ و وزیر پیشین ارتباطات محمدجواد آذری جهرمی به منظور تفهیم اتهام علیه او به قوه قضاییه احضار شد.
این گزارش همزمان با مانیتور شبکه این ماه منتشر می‌شود که جزییات اختلال‌ها و خاموشی‌های اینترنتی در ایران را منعکس می‌کند.
درخواست رئیس‌جمهور برای «تکمیل شبکه ملی اطلاعات» در جلسه شورای عالی فضای مجازی
۱۲ اکتبر/ ۲۰ مهر ۱۴۰۰، شورای عالی فضای مجازی جلسه‌ای به ریاست رئیس‌جمهور تشکیل داد. در این جلسه ابراهیم رئیسی به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دستور داد «تکمیل شبکه ملی اطلاعات» را پی‌گیری کند. همین خواسته اخیرا از طرف عیسی زارع‌پور وزیر منتخب او برای این وزارتخانه نیز ابراز شده بود.
در این جلسه همچنین سیاست‌ها و مقررات قانونی برای خدمات اینترنت ماهواره‌ای مشخص شد و صدور مجوز فعالیت‌های ماهواره‌ای به عهده وزارت ارتباطات گذاشته شد. جزییات بیشتر این سیاست‌ها در نشست آینده‌ی شورای عالی مورد بحث قرار خواهد گرفت تا سپس رسما در یک قطعنامه نهایی شود. اهمیت این سیاستگذاریها در این است که نحوه فعالیت احتمالی شرکت‌های بین‌المللی اینترنت ماهواره‌ای در ایران را مشخص می‌سازد.
خدمات اینترنت ماهواره‌ای عده‌ای را در ایران امیدوار کرده که از این راه دسترسی به اینترنت دیگر اسیر سانسور و خاموشی اینترنت نخواهد شد. اما همان‌طور که قبلا نیز در فیلتربان توضیح داده‌ایم بعید است که در کوتاه مدت چنین خدماتی به ایران برسد.
انتصاب دبیر شورای راهبری توسعه شبکه ملی اطلاعات
۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر، با حکم عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات، علی‌اصغر انصاری به مقام‌های «معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» و «دبیر شورای راهبری توسعه شبکه ملی اطلاعات» منصوب شد.
مسئولیت‌های انصاری شامل تشکیل شورای راهبری و برنامه‌ریزی و پی‌گیری «طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات» است. این طرح را سال گذشته شورای عالی فضای مجازی تصویب کرد. از زمانی که زارع‌پور تصدی وزارت ارتباطات را به عهده گرفته، تکمیل شبکه ملی اطلاعات را یکی از اولویت‌های خود قرار داده است.
علی‌اصغر انصاری قبلا رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه فناوری اطلاعات بود.
کندی اینترنت به دلیل «کمبود پهنای باند بین‌المللی»
در طول ماه اکتبر کاربران اینترنت در ایران مدام از سرعت پایین اینترنت شکایت داشتند. حسین فلاح جوشقانی رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات گفت شروع سال تحصیلی و رشد ترافیک داده‌ها باعث کندی سرعت اینترنت شده، ولی زارع‌پور وزیر ارتباطات این کندی را به فقدان سرمایه‌گذاری در شبکه ملی اطلاعات در سال‌های گذشته نسبت داد.
اما اپراتورهای اینترنت توضیح دیگری داشتند. بر اساس گزارش‌هایی که از ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی رسیده، کندی اینترنت در ماه‌های اخیر ناشی از کمبود پهنای باند بین‌المللی در کشور بوده است. این کمبود به دلیل تصمیم شورای عالی فضای مجازی دایر بر عدم صدور مجوز به شرکت ارتباطات زیرساخت برای خرید پهنای باند بین‌المللی رخ داده است. نتیجتا این شرکت نیز ناتوان از توزیع پهنای باند در میان اپراتورها بوده است. در نهایت، با افزایش مصرف اینترنت، اپراتورها قادر به برآوردن تقاضای داخلی نشده‌اند ــ این توضیحی است که اپراتورهای ایرانی از زمان روی کار آمدن کابینه رئیسی بر آن پافشاری کرده‌اند.
شفاف نبودن مقامات ایرانی در مورد دلایل افت سرعت اینترنت نگران‌کننده است و این واهمه را سبب می‌شود که در آینده ممکن است شاهد محدودیت‌ها و خاموشی‌های اینترنتی بیشتری باشیم، به ویژه وقتی که این وضعیت را در کنار پیش‌برد سریع «طرح خدمات فضای مجازی» در مجلس مورد ملاحظه قرار دهیم.
آغاز کار کمیسیون مشترک مجلس برای بررسی «طرح خدمات فضای مجازی»
۱۰ اکتبر/ ۱۸ مهر، کمیسیون ویژه مشترک مجلس برای بررسی «طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» – که از این پس آن را «طرح خدمات فضای مجازی» می‌نامیم- اولین جلسه‌اش را تشکیل داد. در این جلسه، اعضای هیأت رئیسه کمیسیون و رضا تقی‌پور به عنوان رئیس آن انتخاب شدند. تقی‌پور که علاوه بر نمایندگی مجلس، عضو شورای عالی فضای مجازی هم هست قبلاً وزیر ارتباطات در کابینه محمود احمدی‌نژاد بود. تقی‌پور به خاطر ضدیت شدیدش با آزادی اینترنت شهرت یافته و کارنامه‌ی او مشحون از تلاش برای محدود کردن دسترسی شهروندان ایرانی به اینترنت بین‌المللی است.
کمیسیون ویژه روز ۱۹ اکتبر/۲۷ مهر نشست دیگری داشت که در آن بنا به گفته لطف‌الله سیاهکلی سخنگوی کمیسیون فقط به نحوه اداره کمیسیون مطابق با آئین‌نامه داخلی پرداخته شد. سیاهکلی گفت کمیسیون هنوز وارد مرحله‌ی بررسی و حذف و اصلاح محتوا و مفاد طرح خدمات اینترنتی نشده است.
۱۶ اکتبر/ ۲۴ مهر، عیسی زارع‌پور گفت وزارت ارتباطات نماینده‌ی خود را برای عضویت در کمیسیون ویژه مشترک معرفی کرده تا او «حضور فعالی برای ارتقا این طرح» داشته باشد.
ساترا خواهان مجوز برای اپلیکیشن ذره‌بین شد
۲۶ اکتبر/ ۴ آبان، سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر (ساترا) گزارشی منتشر کرد که در آن از اپلیکیشن «ذره‌بین» خواسته شده برای دریافت مجوز اقدام کند. هرچند «ذره‌بین» در اصل به عنوان یک موتور جستجو و مرورگر شناخته می‌شود اما پخش مستقیم موسیقی و ویدیو هم از جمله خدمات آن است.
ساترا که زیر نظر سازمان صدا و سیما اداره می‌شود پیشنهاد داده که تفاهم‌نامه مشترکی میان صاحبان «ذره‌بین»، شرکت خدمات موبایل همراه اول، و ساترا امضا شود تا جایگاه و الزامات اپلیکیشن «ذره‌بین» از جمله خدمات ویدیوهای درخواستی، تعریف و پی‌گیری شود.
موضوع نظارت بر محتوا و خدمات صوتی و تصویری آنلاین بحث‌های بسیاری را سبب شده که فیلتربان قبلاً به طور مفصل به آنها پرداخته است. در ماه‌های اخیر، ساترا تلاش بیشتری کرده تا اختیاراتش را بر محتوای برنامه‌های صوتی و تصویری آنلاین گسترش دهد، از جمله کنترل بیشتر بر روبیکا یکی دیگر از محصولات شرکت همراه اول. روبیکا یک رسانه اجتماعی بومی است.
اختلال در جایگاه‌های سوخت کشور پس از حمله سایبری
۲۶ اکتبر/۴ آبان، به دنبال یک حمله سایبری گسترده، خرید سوخت از پمپ‌های بنزین کشور دچار وقفه شد. مقامات دولتی حمله سایبری را تأیید کردند. این حمله سامانه‌ی کارت هوشمند سوخت‌گیری را هدف قرار داد که برای خرید بنزین با قیمت دولتی به کار می‌رود. به دنبال قطع سامانه پرداخت با کارت هوشمند، رانندگان مجبور به خرید بنزین به بهای بازار شدند. روز بعد، مسئولان دولتی اعلام کردند بیشتر جایگاه‌های سوخت به وضع عادی برگشته‌اند.
این حمله سایبری موجب اختلال‌های گسترده در سراسر کشور شد و واکنش تعدادی از مقامات دولتی را برانگیخت. رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی گفت حمله‌ها به قصد «برانگیختن خشم عمومی» صورت گرفته است. امیر ناظمی معاون سابق وزیر ارتباطات نیز در یک توییت ادعا کرد جایگاه‌های سوخت دارای «زیرساخت شبکه‌ای اختصاصی» و جداگانه هستند که به اینترنت متصل نیست. ناظمی توضیح بیشتری نداد و مقامات کنونی وزارت ارتباطات هم در مورد گفته‌ی او نظری نداده‌اند. در عوض، عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات اظهار کرد که وظیفه‌ی حفاظت از زیرساخت‌های ارتباطی کشور بر عهده پدافند غیرعامل و مرکز راهبردی امنیت فضای تبادل اطلاعات (افتا) است و «وزارت ارتباطات در این زمینه مسئولیتی ندارد.»
۳۱ اکتبر/۹ آبان، سردار غلامرضا جلالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل در گفتگو با صدا و سیما، حملهی سایبری به سیستم سوخت کشور را به آمریکا و اسرائیل نسبت داد اما اضافه کرد اطلاعات فنی راجع به حمله هنوز «تحت بررسی» است و «به صورت قطعی نمی‌توانیم درباره منشأ حمله اظهار نظر کنیم.» ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی هم مدعی شد که حمله به دست یک دولت خارجی انجام شده اما برای مشخص شدن آن زمان لازم است.
این دومین حمله سایبری به زیرساخت‌های حیاتی کشور ظرف ماه‌های اخیر بود. حملهی نخست، که بی‌شباهت به حملهی اخیر نبود، در ماه تیر ماه امسال رخ داد و آماج آن وزارت راه و ترابری بود. در تیر ماه سامانه‌ی دیجیتال شرکت راه آهن مورد حمله قرار گرفت و شماره تلفن بیت رهبری بر روی تابلو اعلانات و جدول زمانی ایستگاه‌های راه آهن ظاهر شد. در حملهی سایبری آبان ماه امسال تابلوهای دیجیتال شهری شعارهایی را به نمایش گذاشتند مثل «خامنه‌ای بنزین ما کو؟»
در یک پست تلگرامی، گروهی به نام «گنجشک شکارچی» مسئولیت حمله سایبری اخیر را به عهده گرفته است. گنجشک شکارچی همان گروهی است که حملات ماه ژوئیه را نیز تدارک دیده بود. این گروه گفته است اقداماتش «در پاسخ به فعالیت‌های سایبری رژیم تروریستی تهران علیه مردم منطقه و سایر مناطق دنیا» است. صحت ادعاهای این گروه مورد تأیید قرار نگرفته است.
دستگیری هفده نفر به اتهام «ترویج سبک زندگی غربی» در اینستاگرام
۲۸ اکتبر/۶ آبان، خبرگزاری فعالان حقوق بشر (هرانا) گزارش داد که پلیس سایبری فتا در شهرستان بهشهر واقع در استان مازندران ۱۷ نفر را به اتهام «ترویج سبک زندگی غربی و چاپ تصویرهای مبتذل و آگهی‌های مدلینگ» بازداشت کرده است. با دستور دادگاه، مطالب صفحه‌های اینستاگرام این کاربران پاک شد و به جای آن آرم پلیس سایبری فتا درج گردید.
پلیس فتا کماکان بر اساس اتهام‌های بی‌اساس دست به بازداشت کاربران فضای مجازی می‌زند و حق آزادی بیان آنها را زیر پا می‌گذارد. فیلتربان در سلسله گزارش‌های «دیده‌بان فتا» هر سه ماه یکبار فعالیت‌های فتا و بازداشت‌های خودسرانه‌ی آنرا مستند می‌کند.
احضار وزیر سابق ارتباطات به اتهام «نشر اکاذیب»
۱۳ اکتبر/۲۱ مهر، محمدجواد آذری جهرمی وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات به قوه قضائیه احضار شد تا به خاطر «نشر اکاذیب، تشویش اذهان عمومی» و «استنکاف از دستور قضایی و استنکاف از اجرای اوامر حکومتی» تفهیم اتهام شود. این اتهام‌ها را سخنگوی قوه قضاییه ذبیح‌الله خداییان اعلام کرد اما توضیح نداد سرپیچی از کدام اوامر دولتی مورد نظر این اتهام‌هاست. خداییان اضافه کرد که آذری جهرمی در ارتباط با «شکایت جمعی از مردم و چند دستگاه اجرایی» احضار شده و پرونده علیه او در دادسرای فرهنگ و رسانه تشکیل شده است.
آذری جهرمی یک بار هم در ماه ژانویه به دادگاه احضار شده بود تا در ارتباط با فیلترینگ اینستاگرام در سال ۹۷ توضیح دهد. روشن نیست کدام بازی سیاسی و جناحی پشت اتهام‌های اخیر علیه جهرمی در جریان است اما می‌دانیم که سیاست‌های او در وزارت ارتباطات و عملکرد کابینه روحانی به اتهام «سوء مدیریت» اینترنت در کشور زیر حمله‌های شدید مقاماتی بود که اکنون در دوران رئیسی دست بالا را دارند. شایان توجه است که این انتقادها علیرغم این واقعیت صورت می‌گیرد که در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی محدودیت‌های اینترنتی بیشتر شد و استقرار شبکه ملی اطلاعات سرعت بی‌سابقه‌ای گرفت و میراثی از خود به جا گذاشت که ضامن نابودی هرچه بیشتر حقوق دیجیتال در سال‌های آینده خواهد بود.
اپلیکیشن جدید نیروهای انتظامی برای خدمات دیجیتال
۶ اکتبر/۱۴ مهر، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی (ناجا) از یک اپلیکیشن جدید به نام «پلیس من» رونمایی کرد. این نرم‌افزار ارائه دهنده خدماتی نظیر تعویض پلاک ماشین، آگاهی گرفتن از وضع گواهینامه رانندگی، گذرنامه، تخلف‌ها، پرداخت جریمه، و گزارش سرقت خودرو است. اپلیکیشن «پلیس من» به قصد کاهش حجم خدمات حضوری ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ طراحی شده است.
به هنگام رونمایی از این اپلیکیشن هیچ اشاره‌ای به تسهیلات ایمنی آن، و تضمین امنیت و حفظ حریم خصوصی کاربرانش نشد. با توجه به اینکه نرم‌افزارهای بومی و خدمات دیجیتال دولتی در سال‌های اخیر بارها هدف حمله‌های سایبری و نشت اطلاعات قرار گرفته‌اند، استفاده از اپلیکیشن «پلیس من» نیز همین نگرانی‌ها را به‌همراه دارد.
