در ماه آوریل دیدیم که پروژه «فیلترینگ غیرهمسان» یا فیلترینگ طبقه‌بندی شده به تحقق نزدیک‌تر می‌شود و در همین رابطه گفته شد که سانسور «یوتیوب» برای برخی از کاربران برداشته می‌شود. همچنین جزییات بیشتری از طرح وزارت ارتباطات برای حمایت از گوشی‌های ساخت داخل گزارش شد.
این ماه، اپلیکیشن کلاب‌هاوس که ویژه بحث و گفتگوی صوتی است خبرساز شد زیرا مقامات دسترسی به آن را دچار اختلال کردند بدون اینکه یک نهاد رسمی مسئولیت این اختلال را به عهده بگیرد. یکی از سخنگویان مرکز ملی فضای مجازی از شرکت‌های داخلی خواست که تلاش کنند همتای بومی کلاب‌هاوس را تولید کنند، یعنی همان نقشی که اپلیکیشن چندکارکردی و پیام‌رسان «روبیکا» می‌خواهد به عهده بگیرد. در عین حال، انگیزه‌های تشویقی بیشتری برای توسعه‌ی پیام‌رسان‌های داخلی ایجاد شد، به طور مثال از اپلیکیشن بومی «آی گپ» برای ثبت‌نام دریافت واکسن کرونا استفاده شد.
«مانیتور شبکه‌ها»ی ماه آوریل ضمیمه‌ای است بر گزارش کنونی که حاوی تحلیل فنی اختلال‌های شبکه‌ای و خاموشی‌های اینترنتی است. برای اطلاع از موارد قطع ارتباط با اینترنت در این ماه به این ضمیمه رجوع کنید.
دسترسی سلسله‌مراتبی در شبکه ملی اطلاعات
۲ آوریل/۱۳ فروردین، سردار غلامرضا جلالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل در یک مصاحبه‌ی تلویزیونی ادعا کرد که شبکه ملی اطلاعات به دنبال قطع دسترسی به اینترنت بین‌الملل نیست بلکه قرار است سلسله مراتب دسترسی را ایجاد کند.
جلالی جزییات بیشتری فاش نکرد که چگونه دسترسی به اینترنت در سطوح مختلف صورت می‌گیرد اما به نظر می‌رسد او به سیستم فیلترینگ غیرهمسان اشاره دارد که دولت چند سالی است در پی عملی کردن آن است. نخستین بار دو سال پیش بود که وزیر ارتباطات محمد جواد آذری جهرمی در مجلس شورای اسلامی به این موضوع اشاره‌هایی داشت. او گفته بود میزان فیلترینگ باید برای گروه‌های اجتماعی متفاوت باشد و دسترسی دانشجویان، معلمان، و گزارشگران به اینترنت نباید همسان با سایر گروه‌ها باشد.
ایده‌ی پشت مدل فیلترینگ غیرهمسان این است که دسترسی به اینترنت را طبقه‌بندی کند و سانسور محتوای فضای مجازی را در چندین سطح متفاوت به اجرا بگذارد. فیلتربان چندین بار در مورد این نوع از فیلترینگ ابراز نگرانی کرده است.
شواهد بیشتری از توسعه‌ی این سیستم را در طرح‌های مربوط به فیترشکن‌های قانونی می‌بینیم. این طرح‌ها هم‌اکنون در دست بررسی توسط مرکز ملی فضای مجازی است، که به نظر می‌رسد تحقق این سیستم را تسهیل می‌کند.
مقامات ایران مصمم هستند به بخش‌هایی از جامعه امکان دسترسی به اینترنت بین‌المللی را بدهند، البته زیر کنترل و نظارت دقیق دولت، و همان نوع دسترسی را از سایر بخش‌های جامعه دریغ کنند.
کارگروه ویژه‌ی پیشگیری و مقابله با اخبار جعلی
۷ آوریل/ ۱۸ فروردین، مرکز ملی فضای مجازی در جلسه‌ای اقدام به بررسی سند الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اخبار و محتوای خلاف واقع در فضای مجازی کرد. این سند قبلا در شصت و هشتمین جلسه شورای عالی فضای مجازی تصویب شده و هدف آن صیانت از سلامت و امنیت روانی جامعه و کاهش آسیب‌های اخبار جعلی اعلام شده بود. در جلسه مذکور، ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی و چند تن از وزیران از جمله آذری جهرمی وزیر ارتباطات حضور داشتند.
در جلسه‌ی مذکور برای تحقق مصوبه‌ی شورای عالی این سه محور مورد بحث قرار گرفت: پیشگیری و بازدارندگی، هم‌افزایی و هماهنگی بین دستگاه‌ها، و پشتوانه‌های قانونی و قضایی برای عملی کردن طرح. برای جلو بردن طرح، یک کارگروه ویژه نیز ایجاد شد.
به گمان ما، سند مورد بحث که در اوایل سال جاری توسط شورای عالی فضای مجازی تصویب شد، برای حق آزادی بیان در فضای مجازی یک خطر جدی محسوب می‌شود، به ویژه اگر در نظر بگیریم که این حق برای انتخابات رئیس جمهوری پیش‌رو حائز اهمیت بسیار است. تحلیل کامل فیلتربان از این مصوبه را می‌توانید اینجا مطالعه کنید.
ثبت نام برای فاز سوم واکسن آزمایشی کوویدـ۱۹ از طریق پیام‌رسان آی‌گپ
۲۱ آوریل/ ۱ اردیبهشت، مسؤلان ستاد اجرایی فرمان امام اعلام کردند که فاز سوم مطالعات کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت شروع شد. این واکسن در ستاد اجرایی فرمان امام تولید می‌شود و بنا به گفته‌ی این مسئولان قرار است علاقه‌مندان به تزریق آن از طریق سامانه ۴۰۳۰ یا پیام‌رسان آی‌گپ در این فاز ثبت نام کنند.
در سال ۹۷، پیام‌رسان آی‌گپ که به وسیله‌ی محمد رسول کاظمی تاسیس شده بود به یک شرکت بزرگ‌تر به نام کیان ایرانیان فروخته شد. سهامداران این شرکت شامل همراه اول (MCI) می‌شد که خود متعلق به شرکت مخابرات و بانک پارسیان بود.
با آنکه پیام‌رسان‌های داخلی برای جلب کاربران با مشکلات زیاد روبرو هستند، این اپلیکیشن‌ها در طرح‌های دولت برای محلی‌سازی اینترنت جایگاهی ویژه دارند. از همین‌رو، از طریق اپلیکیشین‌های بومی انواع انگیزه‌های تشویقی و خدمات اساسی به کاربران اعطاء شده است. از دیدگاه حقوق دیجیتال، باید درباره این طرح‌ها هشدار داد زیرا آنها غالبا فاقد تجهیزات حفظ حریم خصوصی و ملزومات ایمنی هستند و اگر دولت قصد دسترسی به داده‌های آنان را داشته باشد، به شدت آسیب‌پذیر هستند.
گامی دیگر در مسیر فیلترینگ غیرهمسان با رفع فیلتر یوتیوب برای «برخی اقشار»
۶ آوریل/۱۷ فروردین، محمدجعفر منتظری دادستان کل کشور اعلام کرد که برای بخشی از اقشار در جامعه از سرویس یوتیوب رفع فیلتر شده است. این سرویس از سال ۸۹ تاکنون مسدود شده است.
یک روز پیش از آن، سجاد بنابی معاون توسعه سرمایه انسانی و مدیریت منابع وزارت ارتباطات همین سیاست را اعلام کرد و گفت تعدادی از وبسایت‌ها مثل یوتیوب استثنائا برای برخی چون خبرنگاران، استادان، و دانشجویان مراکز علمی رفع فیلتر خواهد شد. بنابی گفت این فرایند، توسط کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه تصمیم‌گیری و توسط دادستانی کل کشور اعلام خواهد شد.
طرح رفع فیلتر به شیوه‌ی گزینشی یک نقطه عطف است در ادامه‌ی سیاست پراکنده کردن فضای مجازی و تفکیک انواع دسترسی به اینترنت در ایران. دادن میزان متفاوتی از دسترسی به اینترنت، محور الگوی فیلترینگ غیرهمسان است که فیلتربان بارها درباره‌ی آن نوشته و هشدار داده است.
نشانه‌های دیگر این سیستم ــ رفع فیلتر به شیوه گزینشی ــ را در طرح وی‌پی‌ان های قانونی مشاهده می‌کنیم. اینکه بخش‌هایی از جامعه زیر نظارت دولتی بتوانند به اینترنت بین‌المللی دسترسی داشته باشند درحالی‌که سایر بخش‌ها از همان دسترسی محروم بمانند، خبر از سیاستی می‌دهد که قصد دارد یک سیستم طبقه‌بندی شده از اینترنت محلی را جایگزین سیستم کنونی سازد.
تعیین هزینه فعالیت‌های فضای مجازی توسط کمیسیون بودجه مجلس
۲۸ آوریل/۸ اردیبهشت، خبرگزاری ایرنا جدولی را منتشر کرد که نشان می‌داد کمیسیون تلفیق مجلس بودجه‌‌ای را برای گروهی به نام فعالان فضای مجازی صدا و سیما تخصیص داده است. در این جدول، بودجه‌ی سال جاری برای بخش سایبری سازمان تبلیغات اسلامی نیز ذکر شده است.
این جدول توجه بسیاری را در فضای مجازی برانگیخت. سیده عفت هیأتی، دستیار امور جوانان وزارت ارتباطات، در یک توییت به طعنه گفت، ای کاش ما هم فعال مجازی صدا و سیما بودیم. توییت او اشاره به جدال دیرینه میان صدا و سیما و وزارت ارتباطات دارد که هر دو مدعی مرجعیت برای تولید محتوای آنلاین هستند.
۲۹ آوریل/ ۹ اردیبهشت، ایرنا جدول چاپ شده را نامعتبر دانست و به خاطر چاپ اخبار کذب از خوانندگان پوزش خواست. ایرنا نوشت، به دلیل بی‌دقتی خبرنگار در استفاده از عناوین جدول و طی نشدن برخی از مراحل ویراستاری، جدول ذکر شده را از سایت برداشتند.
سانسور کلاب‌هاوس و انکار مسئولان
در ماه آوریل اختلال‌های متعددی در سرویس کلاب‌هاوس به وجود آمد. ۱۲ آوریل/۲۳ فروردین، جمال هادیان سخنگوی وزارت ارتباطات چنین توییت زد که، « با ادامه بی‌توجهی اپراتورها به هشدار وزارت ارتباطات درباره اقدام غیرقانونی و ایجاد اختلال عمدی در کلاب هاوس، شکایت از مدیران عامل اپراتورها، امروز صبح تقدیم دادستانی تهران شد.»
پس از بیانیه‌ی هادیان، در ۲۲ آوریل/۲ اردیبهشت، هیأت وزیران مصوبه‌ای را برای رفع اختلال کلاب‌هاوس به اپراتورها ابلاغ کرد. در این مصوبه از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی (رگولاتوری) خواسته شد ظرف ۲۴ ساعت مدارک اختلال یا انسداد را به اپراتورها اعلام کرده و هم‌زمان آنها را برای اطلاع عموم در پایگاه اطلاع‌‌رسانی خود منتشر کند. چنانچه اپراتورها در این مهلت برای رفع اختلال اقدام نکنند، متخلف محسوب شده و باید روزانه تا سقف ۵۰ میلیارد تومان جریمه بپردازند. پس از گذشت یک هفته اگر باز هم اختلال‌ها به درازا بکشد، پروانه‌ی اپراتور به طور موقت لغو می‌شود یا اعتبار آن به مدت دو سال کاهش می‌یابد. اما در ۱۱ اردیبهشت دیوان عدالت اداری دستور داد تا مصوبه دولت برای جریمه اپراتورها متوقف شود تا دولت اجازه نداشته باشد کسی را به دلیل اختلال کلاب‌هاوس جریمه کند.
تا تاریخ انتشار این مطلب، مشترکان اپراتورهای همراه اول، ایرانسل، و شرکت مخابرات، از دسترسی به کلاب‌هاوس محروم مانده‌اند. هیچ نهاد دولتی مسؤلیت این اختلال را نپذیرفته است. به این ترتیب، سانسور آنلاین و روند فیلترینگ عمیقا در ابهام باقی می‌ماند و امکان اینکه نهادهای تصمیم‌گیرنده به مردم پاسخگو باشند از میان می‌رود.
اضافه شدن «اتاق‌های گفتگوی صوتی» به پیام‌رسان بومی «روبیکا»
۲۵ آوریل/۵ اردیبهشت، رسانه‌ی اجتماعی روبیکا که یک اپلیکیشن بومی است اعلام کرد که «اتاق‌های گفتگوی صوتی» با گنجایش هزاران کاربر را به خدمات خود افزوده است. سرویس جدید روبیکا به دنبال بالا گرفتن محبوبیت کلاب‌هاوس در ایران اعلام شد. کلاب‌هاوس از ماه آوریل فیلتر شده است. در فروردین، امیر خوراکیان معاون حقوقی و پارلمانی مرکز ملی فضای مجازی از بخش خصوصی دعوت کرده بود که همتای داخلی کلاب‌هاوس را تولید کنند.
اپلیکیشن روبیکا در فهرست سهامداران خود از شرکت دولتی همراه اول نام برده که مشتریان خود را برای استفاده از این پیام‌رسان از پرداخت تعرفه معاف کرده است. در ماه آوریل، کلاب‌هاوس برای مشتریان همراه اول قابل دسترس نبود.
اپلیکیشن‌ها و خدمات بومی در مقایسه با همتاهای بین‌المللی خود به اندازه‌ی کافی دارای امکانات ایمنی و حفظ حریم خصوصی کاربران نیستند. این فقدان ایمنی به خاطر نبود قوانین حمایت از داده‌ها تشدید می‌شود. باید اضافه کرد که حتی خود اپلیکیشن تازه از راه رسیده‌ی کلاب‌هاوس هم در بازرسی‌های نخستین باعث نگرانی‌هایی در مورد حفظ حریم خصوصی کاربران آن شده است، به ویژه با توجه به اینکه اخیرا اطلاعات ۱.۳ میلیون کاربر کلاب‌هاوس به خارج درز کرد.
حذف پست‌های مربوط به مرگ فرمانده سپاه در اینستاگرام
۱۹ آوریل/۳۰ فروردین، کاربران رسانه‌های اجتماعی خبر دادند که اینستاگرام پست‌های مربوط به مرگ محمد حسین‌زاده حجازی جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را حذف کرده است. ظاهرا این اقدام به خاطر ارتباط با «سازمان‌های خطرناک یا خشونت‌گرا» صورت گرفته بود.
اینستاگرام در گذشته نیز بارها محتوای مربوط به مقامات سپاه را به دلیل تعلق به یک «سازمان تروریستی» طبق تصمیم ایالات متحده حذف کرده بود.
حمایت وزارت ارتباطات از گوشی‌های همراه و تبلت‌های بومی
۲۰ آوریل/۳۱ فروردین، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تلاش تازه‌ای را در حمایت از گوشی‌ها و تبلت‌های بومی آغاز کرد و از شرکت‌های واجد شرایط دعوت کرد در این «طرح ملی» مشارکت داشته باشند. حمایت دولت شامل توسعه زیرساخت آزمایش و تولید و نیز حمایت مالی نظیر وام‌هایی با بهره‌ی پایین می‌شود.
تلفن‌های همراه ساخت داخل که در بیشتر موارد از سیستم عامل بومی و اپلیکیشن‌های داخلی استفاده می‌کنند بخش مهمی از طرح‌های محلی‌سازی اینترنت در ایران را تشکیل می‌دهند. یک سلسله انگیزه‌های تشویقی (از جمله قیمت‌های ارزان‌تر) طراحی شده‌اند تا مصرف‌کنندگان ایرانی را تشویق کنند از اپلیکیشن‌های نصب‌شده بر سیستم‌های عامل خارجی «اندروید» و «مک» صرف نظر کرده، در عوض از محصولات داخلی استفاده کنند.
توزیع میلیون‌ها سیم‌کارت برای دانش‌آموزان
۶ آوریل/ ۱۷ فروردین، جهرمی اعلام کرد وزارت ارتباطات قرار است ۱۰ میلیون «سیم کارت دانش‌آموزی» و «بسته‌های اینترنتی رایگان» به دانش‌آموزان عرضه کند. جهرمی روشن نکرد کدام محتوای آنلاین از طریق این سیم‌کارت‌ها در اختیار دانش‌آموزان قرار خواهد گرفت، و اینکه بسته‌بندی‌های رایگان اینترنتی آیا فقط دربرگیرنده‌ی اینترنت بومی است یا اینترنت بین‌المللی را هم شامل می‌شود.
در ماه‌های اخیر برخی از شرکت‌های خدمات اینترنتی مثل شاتل و ایرانسل برای دانش‌آموزان، اینترنت و سیم‌کارت‌های دانشجویی تدارک دیده‌اند. هرچند نظارت بر استفاده‌ی کودکان از اینترنت امر متداولی محسوب می‌شود، اما بعضی از سرویس‌های دانش‌آموزی در ایران طبق فهرست سایت‌های مجاز وزارت ارتباطات عمل می‌کنند. تنظیم دسترسی به اینترنت به درجات مختلف برای گروه‌های گوناگون، مثل دانش‌آموزان و دانشجویان، بخشی از سیستم فیلترینگ غیرهمسان برای کنترل اطلاعات است که برای حقوق آنلاین کاربران اینترنت آشکارا خطرناک است.
اختلال در خدمات گوگل
۵ آوریل/۱۶ فروردین، تعدادی از کاربران ایرانی گزارش دادند که دسترسی آنها به خدمات گوگل قطع شده است. این خدمات قبلاً به طور مستقیم یا از طریق فیلترشکن قابل دسترس بودند. همینطور سایت‌های دیگری نظیر «اسپاتیفای» هم که از خدمات گوگل بهره می‌بردند از دسترس خارج شدند. این بار حتی با کمک از وی‌پی‌ان هم امکان استفاده از این خدمات وجود نداشت. برخی از تولیدکنندگان محتوا نیز از پایین آمدن درآمد از طریق «یوتیوب» شکایت داشتند.
قبل از این مشکلات هم به خاطر تحریم‌های اقتصادی آمریکا، دسترسی به خدمات آنلاین بین‌المللی بسیار محدود شده بود. اما به تازگی هیچ تحریم جدیدی مرتبط با تکنولوژی علیه جمهوری اسلامی وضع نشده بود، و گوگل به طور رسمی به مشکلات کاربران ایرانی پاسخی نداد. به این ترتیب، دلایل واقعی مشکلات و محدودیت‌های اخیر روشن نشد. بعضی از کاربران حدس می‌زنند که شاید محدودیت‌های اخیر مربوط به توانایی روز افزون گوگل در پیدا کردن مکان این کاربران است.
فیترواچ قبلاً در مورد تحریم‌ها نوشته و از اینکه کمپانی‌های بزرگ بین‌المللی بیش از اندازه‌ی لازم تحریم‌ها را اعمال می‌کنند انتقاد کرده است. این کمپانی‌ها متوجه نیستند که تحریم‌ها موجب تلاش بیشتر دولتیان برای پیش‌بردن و گسترش شبک ملی اطلاعات خواهد شد.
ایرانسل و خدمات ابری و تجاری
در ۱۷ آوریل/۲۸ فروردین، شرکت ارتباطات ایرانسل، که میزبان صنایع الکترونیک ایران و تابع وزارت دفاع است و از آن به عنوان یکی از سهامداران خود نام می‌برد، از راه‌اندازی خدمات ابری خود برای استفاده تجاری خبر داد.
خدمات زیرساختی ابری از اجزای مهم شبکه ملی اطلاعات است که به خدمات داخلی امکان استفاده از زیرساخت های کشور را می‌دهد.
پروژه‌های زیرساختی ابری ایران، پس از اعلام پروژه «ابر ایران» که محصول مشترک وزارت ارتباطات و شرکت های بخش خصوصی مانند «آروان کلاود» است، در ماه های اخیر عناوین خبری را به خود اختصاص دادند. این نمونه که سروصدای بسیار کرد، نقش حمایتی شرکت‌های خصوصی را در ایجاد زیرساخت برای سهولت بخشیدن به نظارت دولتی و امکان قطع اینترنت برجسته کرده‌اند. در انتقاد از نقش این شرکت‌ها، ما خاطر نشان می‌کنیم که مسئولیت اصلی آنها باید عدم مشارکت در طرح‌های آسیب‌زننده و مقاومت در برابر فشارهای دولتی باشد.
